Ke heluhelu ʻia ke poʻo inoa o kēia pepa nui laeoʻo, ua hiki nō paha ke kuhihewa ʻia kēia pepa he kālailai wale nō i nā mele, ʻo ia hoʻi nā mele lāhui o Hawaiʻi. Eia nō naʻe, ua piha kuʻi ʻo loko o kēia pepa i nā mea ʻē aʻe ma waho aku o ke kālailai mele wale nō. He pepa kēia e hoʻopololei aku ana i ka moʻolelo o ko Hawaiʻi lāhui ma kahi o ka wā i hoʻokahuli ʻia a kāʻili ʻia ai nō hoʻi ke Aupuni Hawaiʻi e ka mana pākaha o kekahi mau kāne haole. Ma kēia pepa nei, hōʻike ʻia kekahi hapa o ka moʻolelo i hala aku i nā hoʻopaʻa moʻolelo haole, no ko lākou ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a hiki ʻole ke heluhelu ʻia nā manaʻo o nā Kānaka Maoli no ko lākou aupuni ponoʻī. Ma ʻaneʻi nō, ua ʻike ʻia nō ka ʻoiaʻiʻo o ia ʻōlelo laha ma ke ao haole, na Winston Churchill i hoʻopuka: “History is written by the victors.” Ua lanakila ka poʻe haole o ia wā ma kekahi ʻano ma ka hoʻohui ʻāina ʻana o Hawaiʻi me ʻAmelika, a no ia kumu nō, ʻo ia ka moʻolelo i laha loa ma ʻAmelika.
Eia naʻe, ua kū wiwoʻole mai ʻo Basham no ke kākau hou i ka moʻolelo, ma ka ʻaoʻao e hōʻike ana i nā manaʻo aloha ʻāina, aupuni, a Mōʻī o ko Hawaiʻi poʻe kānaka. A ma o ia hana, ua hōʻike mai ʻo Basham i ka lanakila ʻana o ko kākou lāhui: ma o ko kākou hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo makuahine a ko kākou poʻe kūpuna, ma laila nō kākou e aʻo hou ai i nā moʻolelo o ko kākou lāhui, a hoʻomau aku i ke kūpaʻa ma ke aloha ʻāina. ʻO ke aloha ʻāina ka mea nui no ko kākou poʻe kūpuna, a pēlā nō kākou e hoʻomau ai i ka pono o ka ʻāina, a me ka pono o kākou kekahi. Ua haku noʻeau ʻo Basham i kēia haʻi moʻolelo ʻana ma o kāna kālailai ʻana i kekahi mau mele lāhui, a hōʻike pū ʻo ia i ke kumu i kupu mai ai ia ʻano mele, a me kona loli ʻana i ke au o ka manawa. Hōʻike pū mai ʻo Basham i ka manaʻo o nā poʻe e ola ana i ia wā, a me ko lākou hoʻopaʻa ʻana i ko lākou moʻolelo ponoʻī ma nā wahi like ʻole i mea e mālama ʻia ai ia moʻolelo no kākou: nā pua, nā lei, nā mamo.
Eia kekahi, ua pālua ka hana a Basham, no ka mea ua kākau ʻia kāna pepa ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, a me ka ʻōlelo haole kekahi. Iaʻu e heluhelu ana i kāna pepa ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ua aʻo mai au he mau mea hou e pili ana i nā hana i hāpai ʻia e hoʻokahuli aku i ke aupuni a manaʻo ihola au, kāhāhā, inā i aʻo ʻia nā kānaka a pau e pili ana i nā hana malū a pākaha i hana ʻia ma ʻaneʻi, inā ua hoʻopololei koke ʻia paha ko kākou aupuni.
Akā nō naʻe, ua minamina au i ka maopopo ʻana mai o ka helu liʻiliʻi wale nō o nā kānaka i hiki iā lākou ke heluhelu i ia pepa. No laila, ma koʻu hiki ʻana aku ma ka hopena o ka māhele ʻōlelo Hawaiʻi, ua pūʻiwa au i ka nānā ʻana i ka māhele ʻōlelo haole, a ʻupu aʻe ka mahalo nui i loko oʻu no kā Basham hana nui. No kekahi kanaka hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi, he hana kēia (ke kākau ʻana ma nā ʻōlelo a ʻelua) e hoʻopilikia ai i ka holomua o ka ʻōlelo ke loaʻa mai ka haole, e kāpae wale ʻia ana nō paha ka Hawaiʻi. Eia naʻe, i koʻu manaʻo, he mea nui kēia a kākou e noʻonoʻo ai, ʻoiai he mau ʻike waiwai a koʻikoʻi nō ma loko o kēia pepa, i hiki ke hoʻonaʻauao aku i nā kānaka he nui i hiki ʻole iā lākou ke heluhelu aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻAe, ʻaʻole paha kūpono ka haku ʻana i nā pepa laeoʻo a pau ma o nā ʻōlelo ʻelua. Akā naʻe, i kekahi manawa, he kūpono nō ia a he kōkua nui i ka hapa (nui) o ka lāhui i maʻa ʻole i ka heluhelu ma ka ʻōlelo makuahine, e like me kēia. I hoʻokahi nō wai o ka like.
© Kaimana Chock 2019
