Eia nō kou mea kākau, ke hoʻolāʻau aku nei iā ʻoe e ka mea heluhelu e hoʻomaopopo mai i ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo o ka pae moku o Hawaiʻi. ʻO ke poʻo manaʻo o luna kekahi nīnau i kūkākūkā a hoʻopaʻapaʻa ʻia hoʻi e ka poʻe kānaka maoli no nā makahiki he nui wale. E pane ana kēia ʻatikala i kēlā nīnau. A ke ʻike nei au, e hoʻākea ʻia ko kāua noʻonoʻo a hoʻonui ʻia ko kāua ʻike no ua nīnau nei. E hoʻomaopopo ʻia kākou ma ke ʻano he kanaka maoli ma muli o kā kākou ʻōlelo, ʻo ia ka ʻŌlelo Hawaiʻi. No ka poʻe kānaka maoli ka mana e hoʻoholo ai i nā mea e ʻike ʻia ai kākou he mau kānaka maoli, no kākou ke kuleana o ka ʻōlelo, ʻaʻole no ka malihini. He aha ka hopena o ka lilo ʻana aku o ko kākou kuleana i ka lima o ka malihini?
ʻEiʻa ka hopena. Ua puka maila kekahi palapala ma ka makahiki 1920 na ka Hawaiian Homes Commision Act. Kākau ʻia ma ua palapala nei, "'Native Hawaiian' means any descendant of not less than one-half part of the blood of the races inhabiting the Hawaiian Islands previous to 1778." ʻO kēia nō kekahi kumu nui i hoʻohuli ʻia ai ka noʻonoʻo o kākou, ʻo ia ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o kākou, ma ka pakeneka koko. ʻIke ʻia, he manaʻo haole kēia i hoʻokaumaha ʻia ma luna iho o ko kākou poʻe kūpuna a mau nō ka hua o ka ʻāpono ʻia ʻana o ua palapala nei e ka poʻe ʻē! ʻEhia manawa kākou i nīnau ʻia ai, "How much Hawaiian are you," a i ʻole "What percentage Hawaiian are you?" ʻEhia lā? E hoʻōki kākou i ke kākoʻo ʻana i kēia ʻano manaʻo no ka mea, ʻaʻole kākou he mau kānaka maoli ma muli o nei mea he pakeneka koko. ʻO kekahi mea i hoʻopaʻapaʻa ʻia, i ʻike ʻia kākou he poʻe Hawaiʻi, ʻo ia ka hiʻohiʻona.
E haʻi aku ana au iā ʻoe i kekahi moʻolelo poko o koʻu ola i hoʻokahi ko kāua manaʻo e ka mea heluhelu. I koʻu wā ʻōpio, e hoʻohala manawa ana mākou ʻo koʻu mau hoa a ua hele mai kekahi kanaka, he haole, i kamaʻāina i koʻu hoa Kāmoa. A nīele kēlā iaʻu no koʻu lāhui, "He Kāmoa hoʻi ʻoe?" A pane akula au iā ia me ka maka ʻaʻā, "ʻAʻole! He Hawaiʻi au!" A ʻōlelo maila kēlā, "A ʻōlelo Hawaiʻi nō hoʻi ʻoe?" I koʻu lohe ʻana i kāna nīnau, ʻo ka hilahila nō ia o koʻu naʻau, a pane aʻela au, "ʻAʻole." Ua noʻonoʻo ihola au, "He mea koʻikoʻi anei ka ʻōlelo o ka lāhui Hawaiʻi?" No ka mea, ʻaʻole au ʻike iki i ka ʻōlelo i ia manawa. A i ka wā aʻu i noho ai ma ʻAmelika, mahuʻi hewa ʻia au he Mekiko a i ʻole he ʻIlikini. Pehea lā au e ʻike ʻia ai he Hawaiʻi au? ʻAʻole anei au he Hawaiʻi ma muli o ka hiʻohiʻona, ka ʻili, ka lauoho, ka maka, ke alo hoʻi oʻu? Ma muli o ka nui o ka manawa aʻu i ʻike a i lohe ai i kēia ʻano mahuʻi hewa ʻana, ua ʻimi au i kekahi manaʻo a i ʻole pane i ʻoluʻolu ai koʻu naʻau.
Ua hala he mau makahiki a loaʻa kekahi pukana nūpepa Hawaiʻi iaʻu mai loko mai ʻo Ke Aloha Aina, ma ka makahiki 1920, ʻo ia ka makahiki hoʻokahi i puka aku ai kēlā palapala na ka Hawaiian Homes Commision Act. Hōʻike ʻia ka manaʻo o kekahi kupuna o ia wā penei:
Ma ka aina e, ina e namu haole na Hawaii, e manao ia mai ana he paele, aka, ina e olelo oe ma kau olelo makuahine, oia hoi ka olelo Hawaii e maopopo mai i ka poe lohe mua i ka olelo Hawaii, he Hawaii oe, a o ka poe i lohe mua ole i ka olelo Hawaii, e ninau mai ana lakou, Heaha kou lahui? I kou hai ana aku he Hawaii, hauoli loa lakou e hoohala manawa me oe ma na kukai olelo ana, aka, ina aole oe e hoike aku i kou lahui, e manao mai ana lakou he paele, a i ole, he negero a Kilipaki paha.
Kāhāhā! I ʻike ʻia ʻoe he Hawaiʻi, ma muli o kāu ʻōlelo. ʻAʻole au i lohe mua i kekahi Hawaiʻi e ʻōlelo pēlā. Ua hoʻoukiuki kākou kekahi i kekahi no ka pakeneka o ke koko Hawaiʻi o kākou. He lalau! ʻAʻole nānā kēlā kupuna, a he Hawaiʻi piha paha ʻo ia, i ke koko Hawaiʻi, ka hiʻohiʻona, ka ʻilikou me ka ʻole, ke ʻano o ka lauoho a i ʻole kekahi kumu i lohe maʻamau ʻia. E aʻo mai a aʻo aku kākou i ka ʻōlelo. ʻO ka ʻōlelo ka mole o ka pane ʻana i ka nīnau nui o kēia ʻatikala. E makeʻe kākou i ka ʻōlelo makuahine a nā kūpuna. Pēlā lākou i ʻike ʻia ai he Hawaiʻi a pēlā kā hoʻi kākou e ʻike ʻia ai he Hawaiʻi.
