Ka Ulu Hoi

E nā mamo a Hāloa, e maliu mai. Eia kekahi nūhou kūwaho aʻu e hōʻike aku ai i mua o ʻoukou. Pili kēia nūhou i nā kānaka a me nā lāhui ʻōiwi ma nā ʻāina ʻē. He pilikia nui i ulu ma kekahi kapa aku o ka Moananuiākea. Eia ka nūhou o ka pilikia o nā mamo a ke kūlina, he mau lāhui ʻōiwi nō.

Ma Chiapas, he māheleʻāina ma Mekiko Hema, nui nā pilikia i ulu maila. Ua hoʻomaka ka pilikia me ka naʻi ʻana o kekahi cartel i kekahi mau kūlanakauhale ma Chiapas a hoʻomake akula i ka poʻe ma laila. Ua haʻalele ka poʻe i ia māheleʻāina ʻo Chiapas ma Mekiko Hema no Kuakemala no ka noho palekana ʻana. Ma ka wāwae nō lākou i hele ai, ma kahi o 5,000 kānaka, a hiki i Kuakemala. ʻO ke cartel ʻo Sinaloa a me ke cartel ʻo Jalisco ka mea i naʻi iā Chiapas. Hiki akula ka pūʻali koa Mekiko i Chiapas i mea e hoʻoponopono ai i ke ʻino. Akā ua hoʻohana nā cartels i ka poʻe me he pālulu lā, a he make mai koe.

Ma Chiapas, nui nā lāhui ʻōiwi like ʻole e noho ma laila. E laʻa ka lāhui Mam, ka lāhui Chʻol, ka lāhui Qʻanjobal, ka lāhui Kakchiquel, ā pēlā aku. Hoʻokaʻawale ʻia kekahi lāhui ʻōiwi i ka palena o Mekiko a me Kuakemala. Noho kekahi hapa ma Mekiko, noho kekahi hapa ma Kuakemala, akā ʻo ka lāhui hoʻokahi nō ia. Nui ua mau lāhui nei e ʻōlelo mau ana i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Hoʻokae ʻia nā ʻōlelo ʻōiwi e ke aupuni Mekiko i mea e lilo ai ka ʻōlelo Sepania ʻo ia ka ʻōlelo hoʻokahi o ka ʻāina, a pau nā ʻōiwi i ka hoʻokolonaio ʻia.

Hoʻomaka ʻia kēia hana ʻino ma kahi o Mei o ka makahiki 2024. Ua komo ʻelua o nā cartel ikaika i Chiapas. ʻO ia hoʻi, ʻo ke cartel ʻo Jalisco New Generation mai Mekiko Waena mai a me ke cartel ʻo Sinaloa mai Mekiko mai ka mea i komo. Akā, ua hakakā nui kekahi i kekahi. Lawe aku a lawe mai ua mau cartel nei i ka lāʻau ʻino a me nā kānaka a nā cartel i ʻaihue ai. ʻO ka hana ʻē aʻe o ua mau cartel nei, ua lawe nō i ka poʻe e eʻe moku i Chiapas mai nā ʻāina ma lalo o Mekiko mai a hiki i Mekiko ʻĀkau no ke komo ʻana i ʻAmelika Hui Pū ʻia. 

Ma ka lā 29 o Iune, ua hoʻomaopopo ʻia ke aupuni o Mekiko he 19 kanaka i make ma kekahi alanui; pēlā i ʻike ʻia ai ka hana ʻino e ke aupuni o Mekiko. ʻO kēia ka hoʻomaka mua ʻana o ka pilikia. No laila, ma kēlā wahi, ua huli ʻia ʻelua kalaka e ke aupuni o Mekiko. A loaʻa he 14 kanaka i make ma ka hope o kekahi kalaka a me ‘elua kanaka i make ma luna o ke kalaka. Ua loaʻa ʻelua kanaka i make ma ka ʻaoʻao o ke kalaka. Loaʻa hou akula hoʻokahi kanaka a nā cartel i kī pōkā nui ai 100 mika mai ke kalaka aku. ʻO kēia ka ʻike mua ʻana i kēia pilikia nunui ma Chiapas.

Ma hope o ke komo ʻana o ua mau cartel nei, ua komo kekahi cartel hou i ka pilikia, ʻo ia ke cartel ʻo Chiapas y Guatemala. Hana ʻino nō hoʻi. No laila, ua naʻi nā cartel i kekahi mau kūlanakauhale ma Chiapas. Hoʻomake akula a hoʻomakaʻu i ka poʻe i noho ma ua mau kūlanakauhale nei. Mahuka akula ka poʻe i Kuakemala no ka noho palekana ʻana. Nui nā kānaka i make ma Chiapas. No laila, ua haku ke aupuni ʻo Kuakemala i kekahi mau wisa mea pakele no ka poʻe i hiki. Hoʻopakele ʻia akula ma kahi o 5,000 kānaka a ʻoi. Akā, ʻo kekahi pilikia i ulu, ʻo ka hapa nui o ka poʻe ʻōiwi i mahuka, ʻaʻole hiki iā lākou ke ʻōlelo Sepania me ka maikaʻi. A ua kākau ʻia ka wisa ma ka ʻōlelo Sepania wale nō. 

Ma waena o ke kaua o nā cartel, hiki maila ka pūʻali koa o Mekiko no ka hoʻoponopono ʻana i nā pilikia. Akā, nunui ka pilikia, no ka mea, hoʻohana nā cartel i ka poʻe o Chiapas me he palulū lā. Nui ka poʻe i make. ʻAʻole hilinaʻi ka poʻe o Chiapas i ka pūʻali koa ma muli o nā pilikia i kupu ʻē. Ma ka wā ma mua, ua hoʻoponopono ka pūʻali koa akā ʻaʻole i pau piha ka pilikia a i ʻole ke kumu. No laila, hoʻi mau maila ka pilikia. A hoʻi hou maila ka pilikia like. No laila, ʻaʻohe hoihoi o ka poʻe e hoʻi iā Chiapas. Akā, he mea kūikawā ka wisa mea pakele. Auē, ʻaʻole nō i pau ka pilikia a hiki i kēia lā.

E nā mamo a Hāloa, e huli kākou a maliu aku i nā mamo a ke kūlina a e makaʻala pono no ke kākoʻo ʻana. No ka mea, he kanaka maoli kākou a he kanaka maoli lākou. Ikaika loa kākou i ka hoʻomau ʻana i kā kākou ʻōlelo a me ka moʻomeheu. ʻOnipaʻa kākou e kōkua kekahi i kekahi.

© Kūlani Hagemann-Frank 2024