Ka Ulu Hoi

I ikeia no ke kanaka no kekahi lahui ma kana olelo. Ina e nalowale ana ka olelo makuahine o kekahi lahui, e nalohia aku ana no ia lahui. I keia la, ua nalohia aku ko kakou kuokoa, a i ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui Hawaii.

- Ka Puuhonua o na Hawaii, Puke IV, Helu 4, 26 Ianuali 1917

Mai ka wā i hiki mua ai nā Mikioneli i Hawaiʻi nei, ua kupu mai nā pilikia like ʻole o ka lāhui Hawaiʻi. Ua emi mai ka poʻe i hoʻomana i nā akua Hawaiʻi, ua poina nā loina he nui i nā ʻohana, a emi pū maila ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Makuahine o Hawaiʻi nei. Hoʻomaka akula nā keiki e puni i ka nohona haole, nā mele haole, ka lole haole, ka ʻōlelo haole, a pēlā aku. I ka wā i kākau ʻia ai kēlā ʻōlelo ma Ka Puuhonua o na Hawaii ua emi ʻē ka heluna o ka poʻe e ʻōlelo Hawaiʻi ana. Ua hopohopo akula nā kūpuna a me nā mākua o ia wā i ka pau loa ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi.

Ma hope mai, ua emi mau ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi a ʻane pau akula nō. I ka makahiki 1983, helu ʻia e ka ʻAha Pūnana Leo ke kanakolu wale nō keiki i wali iā lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi, a ulu hou aʻe ka hopohopo no ka ʻane make o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma muli o kēia hopohopo ʻana i hoʻokumu ʻia ai ka Pūnana Leo, nā Kula Kaiapuni, a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula nui. I mea kēia mau kula e aʻo ʻia ai ka ʻōlelo. Ua nui ka poʻe i hāʻawi pau i ko lākou ʻeu ma ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo. Mau ka hana ʻana o nā kānaka pēlā a hiki i kēia lā. I loko o ka nui o ka hoʻāʻo ʻana o nā kumu a me nā mākua e aʻo i ka ʻōlelo i nā keiki, mau ke kākaʻikahi o ka lohe ʻia o ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au. Lohe ʻia nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kaiāulu i kekahi manawa eia naʻe he hana hihiu ia i kēia mau lā. He ola ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia lohe ʻia?

Aia nō ke ola a me ka ʻole o kekahi ʻōlelo i kona lohe a hoʻopuka ʻia ʻana. ʻO ke kuleana o ia mea he ʻōlelo ka holo ʻana o ka manaʻo mai kekahi kanaka mai a hiki aku i kekahi. I mea e kō ai ia kuleana, koi ʻia ka hoʻopuka ʻia ʻana a me ka lohea ʻana o ia ʻōlelo. ʻAʻole he ola maoli ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia e hoʻopuka a lohe ʻia.

Ua lilo ka ʻōlelo haole ʻo ia ka ʻōlelo laha, a ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻē, ka ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia ma kona ʻāina hānau ponoʻī iho. Hewa kēlā i ka manaʻo o kēia mea kākau, ʻoiai ʻaʻole pēlā ma mua. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo laha ma Hawaiʻi, a ʻo ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo ʻē. Ua huli loa ko kākou nohona i ka holo ʻana o nā makahiki. I loko o kēia nohona haole, paʻakikī ke ola ʻana e like me ka nohona o nā kūpuna, a paʻakikī ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana i nā manawa a pau ʻoiai ʻaʻole ʻike nā kānaka a pau i ka ʻōlelo Hawaiʻi.

ʻIke leʻa wau i ka paʻakikī o ka hoʻāʻo ʻana e ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au haole. Pōmaikaʻi loa au i koʻu hānai ʻia ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi mai koʻu wā pēpē mai eia naʻe, ua puʻupuʻu ke ala. Mai mua mai o koʻu hānau ʻia ʻana, ua hihia koʻu ʻohana. Ua piʻi ka ʻena o koʻu mau kūpuna i ka lilo ʻole ʻana o ka ʻōlelo haole ʻo ia kaʻu ʻōlelo mua. ʻO koʻu mau kūpuna Hawaiʻi kēlā. ʻAʻole lākou i ʻike i ka waiwai o kā lākou ʻōlelo makuahine ponoʻī. Ua nele ka pepeiao o koʻu mau kūpuna i ka lohe ʻole i ka nani o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Pēia pū ko lākou mau waha, ua koʻekoʻe i ka ʻike ʻole i ka ʻono o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. Ua manaʻo lākou e nele ana au i ke akamai ʻole inā e hānai koʻu mau mākua iaʻu ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻōlelo like a ko lākou mau kūpuna i ʻōlelo ai. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo i ʻōlelo ai ko kākou mau kūpuna mai o kikilo mai, a i loko o kekahi mau haneli makahiki, ua manaʻo nā Hawaiʻi he waiwai ʻole i ke au nei. Ma muli o kēlā i kākaʻikahi ai ka lohe ʻia o kēia ʻōlelo kamahaʻo a kākou.

ʻO ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo a ka poʻe nāna i pākaha mai i ko kākou mau kūpuna. ʻO ia poʻe like ka poʻe e pākaha mau ana i ko kākou ʻāina a hiki i kēia lā. Ua maʻa loa maila kākou i kēia nohona haole, a ua poina ihola ka moʻolelo. Ua poina ka pepehi ʻia o ko kākou mau kūpuna e nā mikioneli no ka ʻōlelo ʻana i kā lākou ʻōlelo makuahine. Ua poina ko lākou lawe ʻaihue ʻana i nā waiwai a pau o ko kākou ʻāina. Ua poina pū ko lākou hoʻopaʻahao ʻana i ko kākou mōʻī i kona hale aliʻi. Ma hope o nā hana a pau a ka haole i hana ai iā kākou, mau ko kākou hoʻopuka ʻana i ka lākou ʻōlelo. Mau ko kākou hāʻawi ʻana i ka mana iā lākou, ka hāʻawi ʻana hoʻi i ke aloha i ka ʻīlio. Mai hoʻopoina i ka moʻolelo.

E ʻōlelo Hawaiʻi kākou no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna a ʻoiai ʻo kākou ke aka o lākou e mau nei i ke alo pali, he kuleana nō ko kākou e ʻauamo i ka ʻōlelo no lākou kekahi. Inā makemake e Hawaiʻi maoli kākou, e hana e like me ka hana a nā kūpuna o kākou. ʻAʻole e hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna. Inā hilahila kākou i ka ʻōlelo a nā kūpuna, hilahila kākou i ko kākou ʻano iho nō. E like hoʻi me ka mea i kuhi ʻia ma ka nūpepa, “I ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui.” ʻO ka ʻōlelo ka mea e Hawaiʻi ai kākou. Inā kākou e ʻōlelo haole mau, he pono ka nīnau ʻana iā kākou iho nō, he aha lā hoʻi kākou? No ka mea, he Hawaiʻi au.

​© Kamalei Krug 2021

na Kamalei Krug