Ka Ulu Hoi

E like nō me ka wai o Kapūkakī i hoʻopaumāʻele ʻia i ke kākālina o ka pūʻali koa moana o ʻAmelika Hui Pū ʻIa, pēlā nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i hoʻopaumāʻele ʻia mai nei i ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo o ka haole.

E ka hoa heluhelu makeʻe ʻōlelo, ua kapa ʻia nō nā kula ʻōlelo Hawaiʻi he mau poʻowai nui e holo ai ka ʻike a me ka ʻōlelo Hawaiʻi me he wai ala mai uka mai a kai aku i mea e hoʻōla ai i nā mamo a Hāloa i loko o kēlā me kēia loʻi kalo e waiho nei. A inā nō paʻa ke poʻowai nui, e pau ana nō ua mau mamo nei a Hāloa i ka maloʻo i ka wai ʻole. ʻO ia kā ka Lāhui i ʻike lihi aku ai i ka wā e emi mai ana ka heluna o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi i nā makahiki he kaʻau i hala akula. Akā i ka wehe hou ʻia ʻana o nā poʻowai nui o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka makahiki 1984, ua komo mai nō ka manaʻolana i loko o ka Lāhui no ka holo pono o ia wai e ola ai nā ʻohā.

Mai ia makahiki mai nō, ua nui aʻela nā poʻowai e holo ai ka ʻōlelo Hawaiʻi. I kēia mau lā, ke ʻike ʻia nei nō nā Hawaiʻi e hoʻonaʻauao ʻia iho nei ma loko o kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi ponoʻī. ʻO ua ʻōlelo Hawaiʻi nei nō naʻe e māna ʻia aku nei i nā waha o ka hapanui o nā keiki, ua like nō paha ia me ka wai e kaulana nei ma Kapūkakī. ʻO ia hoʻi, he ʻōlelo nō ia e hoʻohaumia ʻia nei i ke kākālina ʻinoʻino o ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo haole.

ʻO ke aha ke kumu o kēia hoʻohaumia ʻia ʻana? I ka manaʻo o kēia mea kākau, he mau kumu nō. Ua pili ka mua i ke kānāwai pāpā ʻōlelo Hawaiʻi a ka Repubalika i kau ai. I laila nō i hoʻomaka ai ka hulihua ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi ke emi ʻino ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o nā keiki. A ua ʻike nui ʻia ke kamaʻilio ʻana o nā kūpuna no kēia pilikia ma loko o nā ʻatikala nūpepa e paipai ana i nā Hawaiʻi e hoʻoikaika i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo i nā kamaliʻi. ʻO ka lua, no ka nui a me ka maʻa mau o ka ʻōlelo haole ma Hawaiʻi nei, aia nō ke komo nei ia mau manaʻo a ʻōlelo haole paha i loko o kā kākou ʻōlelo makamae. ʻO ke kolu, he noʻonoʻo nō ka poʻe ʻōlelo lua o ka ‘ōlelo Hawaiʻi ma loko o ka noʻonoʻo haole. No laila, i kekahi manawa, ke puka mai ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻaʻole paha kākou hoʻomaopopo, he manaʻo haole wale iho nō ia ma loko o nā huaʻōlelo Hawaiʻi. Ua like aku nō kā hoʻi me kahi ʻīlio hae e ʻaʻahu ana i ka hulu hipa. He pono nō ke hoʻoikaika mau i loko nō o kēia poʻe pilikia, i ʻole kākou e inu mau a hāinu mau i ka wai paumāʻele.

Pehea kākou e hoʻokuʻu aku ai i kēia ʻano pilikia? He lehulehu nō paha nā haʻina. I ka manaʻo nō naʻe o kēia mea kākau pūlama ʻōlelo Kanaka, e noke mau kākou nā kānaka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hoʻoikaika ʻana i kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi. Maliʻa paha, ma o ka heluhelu ʻana i nā nūpepa kino lahilahi a nā kūpuna i waiho maila. Ma o ka hoʻolohe ʻana aku i nā līpine Ka Leo Hawaiʻi nāna i hoʻopaʻa pono mai i ka leo o nā mānaleo e koe ana mai nā makahiki 1970 mai. Ma o ke kipa ʻana i nā mānaleo e koe nei a me ka walaʻau pū ʻana nō me nā hoa ʻōlelo Hawaiʻi. Ma o ka hoʻokāʻau ʻana ma ka ʻōlelo i mea e hoʻoikaika ai i ka noʻonoʻo ma ka manaʻo o nā kūpuna. ʻAʻole na ʻAmelika e hoʻokuʻu i kēia pilikia. Na kākou nō ia e hoʻokuʻu. ʻAʻole kākou e lawa i ka wai paumāʻele. E hoʻomaʻemaʻe nō kākou a lawa ka pono o ka wai e inu ai ko kēia mua aku.

​© Kaleilehuaohaililani 2022