< hoʻi hope Eia mai ka Lā Hoʻoulu Pae Moku - E Kanu i nā Lāʻau! Lopaka Weltman 1 Kepakemapa 2020 Ke ʻā pinepine mai nei nā kula mahikō kahiko ā mahakea me ka ikaika launaʻole. Ua hele a maʻamau ka pio ʻana o ka uila i ka makani pāhili. Ke pi‘i nei ka ‘ilikai ā pilikia auaneʻi nā alanui a me nā hale i kahi kokoke i kahakai. Ke pau nei hoʻi nā manu Hawai‘i o ka nahele, e laʻa ke kiwikiu, i ka laha ‘ana i uka o ka makika lawe malaria manu. ʻO ke kumu o ia pōʻino ka ho‘omehana honua e ho‘oweliweli nei i ka pae ‘āina a me ka honua holoʻokoʻa. Kuʻi ka lono i kēlā me kēia lā e pili ana i ka loli ‘ana o ke aniau, me ka pi‘i ʻana o ka ‘ilikai, a me nā pōpilikia kūlohelohe like ‘ole. E ho‘omau anei ‘o Hawai‘i he ‘āina kū i ka moana ākea a hānai i kona po‘e, a i ʻole e piholo ka ʻāina momona i ke kai? E aho ka ʻeleu i kēia manawa. ‘Oiai, ‘o ke kumu o ka loli ‘ana o ke aniau ka pākela ho‘ohua ‘ana o ke kalapona ‘okikene lua, pono ka hanaʻiʻo o kānaka no ke kāpae ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a hoʻonui i ka ikehu hana hou e like me ka ikehu kāʻili lā a me ka ikehu ʻapo makani nō ho‘i, a kuapo i nā kaʻa ʻenikini ʻaila me nā kaʻa ʻenikina uila a i ‘ole ka haikokene. Akā na‘e, i kēia manawa ʻoi loa aku ke kalapona ‘okikene lua i ke ea i ho‘ohua ‘ia ma mua. He aha kā kākou hana e ho‘ēmi ai i ke kalapona ‘okikene lua? Hahai nō ka ua i ka ululāʻau. He hoa kākoʻo ikaika nō ke kumu lāʻau a waiwai ke kanu ʻia ʻana o nā kumu lā‘au like ‘ole ma nā wahi a pau o Hawai‘i nei. Ho‘opau ka lā‘au i ke kalapona ‘okikene lua, a ho‘ohua i ka ‘okikene. Ho‘omalu ka lā‘au i ka lepo i ka manawa ho‘okahi me ke kāohi i ka ‘a‘aiawā, a palena ‘ole nā ‘ano ho‘onani a ho‘owaiwai o ke kumu lā‘au. No laila, ua ho‘okumu ‘ia ka hui ku‘ikahi ‘o Lā Ho‘oulu Pae Moku / ReTree Hawaiʻi ma ka makahiki nei no ka hoʻolālā wale ʻana nō i ke kanu ‘ana i nā lā‘au like ‘ole ma ka lā 30 o ‘Okakopa i kēia makahiki ma nā wahi nui wale o Hawai‘i nei. ‘O wai ia hui? Nui nā hui a me nā ‘ano kānaka like ʻole e hana pū ma lalo o ReTree Hawaiʻi, e laʻa nā hui kāko‘o kaiapuni, nā kula, nā pulo aupuni, nā hui ho‘omaluō kaiapuni, nā kānaka kā‘oko‘a, a pēlā aku. No ke aha e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau ma ka lā 30 o ʻOkakopa? No ka mea, hiki mai nō ia lā ma mua o ka hoʻoilo ma Hawaiʻi, no laila ʻoi aku hoʻi ka pahiki o ke ola ʻana o nā lāʻau. ʻO ka lā 30 o ʻOkakopa i kēia makahiki nō hoʻi ka pō Akua ma ka ʻalemanaka Hawaiʻi, he lā maikaʻi no ke kanu ʻana. E kipa mai e ka mea heluhelu i kahi paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org no ke a‘o ‘ana mai i nā ha‘awina koe no ke kumu lā‘au a me ke kāko‘o i ke aniau. A e nānā aku i nā wahi kanu lāʻau o ka lā ho‘oulu ma nā mokupuni like ‘ole, e laʻa ‘o Waimea ma Oʻahu, ‘o Mahaʻulepū ma Kauaʻi, ‘o Keālia Pāka ma Maui, ‘o Puʻu Waʻawaʻa ma Hawaiʻi, a pēlā aku. ‘O kēia paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org/planting/ nō kahi a ka mea heluhelu e ʻike ai i nā wahi kanu lāʻau, a e kākau inoa no ka hanalima ma kekahi wahi kanu. Hiki nō ho‘i ke kanu i lāʻau ma ka hale i kēlā me kēia lā a hiki i ka lā 30 o ‘Okakopa, a laila e kipa i ia loulou no ka hō‘ike i ka helu a me ke ‘ano o nā lā‘au, a e waiho i nā ki‘i. E hoʻonui ʻia ka huinanui pau loa o ka helu lāʻau me ka helu e hōʻike ʻia ma laila. He mea waiwai a kūpono ia i kēia manawa o ka noho ‘ana ma ka hale ma muli o ka ma‘i lele ʻo COVID-19. E kanu kumu lāʻau kākou no ka ho‘oulu ʻana i ka āina! © Lopaka Weltman 2020 na Lopaka Weltman ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻŌʻili Pulelo ke Ahi o Kamaile Māhie Beck Mai ka wā mai i hōʻea mai ai nā malihini i Hawaiʻi nei, a hiki i kēia wā, ua mākaʻikaʻi ʻia he wahi pana i kapa ʻia ʻo Hāʻena, e nā malihini i ʻike ʻole i ke ʻano o ia wahi. E hōʻea mai ana lākou me ke kuko nui iā ia me he paredaiso lā, no ia mea e hoʻomāunauna ana lākou i ia wahi. Hāiki ia kahakai a me ke alanui kīkeʻekeʻe ʻo Kūhio, a pihakuʻi i nā malihini. I loko o ka lā hoʻokahi, he ʻelua kaukani malihini e kipa ana iā Hāʻena. No ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma laila, hana nui ka hōʻea ʻana aku i ko lākou home a me ka haʻalele ʻana mai. ʻAʻole kēia he mea hou. ʻOiai he mea maʻamau i ka poʻe Hawaiʻi ka hoʻokipa malihini me ke aloha, ʻaʻohe o kākou makemake e hōʻino wale aku. Akā, ua ahuwale kā lākou hana ʻino ʻana mai iā kākou a me ko kākou ʻāina. No nā kau ā kau, ua kiaʻi nā kānaka Hawaiʻi i kēlā wahi pana, a pēlā ana nō ka poʻe ʻōiwi o ia ʻāina. I ke au ʻana mai o ka manawa, e ʻaʻaiawā ʻia ana ke alanui i Hāʻena ma muli o nā hana kohu ʻole a ka poʻe mākaʻikaʻi. I ʻApelila o ka makahiki 2018, ua hiki mai ka ua loku me ka wai hālana pōʻino. Ua uhi ʻia ke alanui i ka hāneʻe ʻana iho o ka mauna, a ua paʻa maila ke alanui. Ua hana pū ke kaiāulu e hoʻoponopono i ko lākou ʻāina. Ua emi maila ka nui o nā malihini i komo i Hāʻena, mai ka ʻelua kaukani a hiki i ka ʻole. Ua hele a maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie. A no laila, ʻo kēia ka manawa kūpono hou, e hāpai ai i ka nīnau: Pehea kākou e noho ʻoluʻolu ai me nā malihini? I ka manawa i paʻa ai kēia alanui, ua hoʻopaʻa pū ka Department of Land and Natural Resources i ka pāka ʻo Hāʻena. Ua hana pū ka DLNR me nā ʻoihana manawaleʻa o Haleleʻa i kekahi palapala ʻaelike no ke kahu ʻana i ia pāka mokuʻāina. Ma o ka palapala ʻaelike me ka Hawaiʻi State Parks, ua hoʻomaka ʻia kēia ʻōnaehana no ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kupa o ia ʻāina. He ʻōnaehana lawe ʻōhua kēia i hoʻokumu ʻia e hoʻēmi ai i ka nui o nā kaʻa a me nā malihini ma Hāʻena. ʻElua ʻoihana manawaleʻa i ʻauamo i kēia kuleana, ʻo ia hoʻi, ka Hanalei Initiative, no ka ʻāina e hoʻohiwahiwa ai i ka ua loku, lāua ʻo ka Hui Makaʻāinana o Makana, no ka pali ʻō ahi o Makana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōnaehana no kekahi kumu kikoʻī, ʻo ia hoʻi, no ka mālama ʻana i kēia wahi no nā hana maoli. He ʻekolu koho a ka poʻe malihini. 1) E hoʻokū i ko lākou kaʻa ma Waipā he ʻāina uluwehi, ʻeono mau mile ma mua o ka pāka o Hāʻena. E kūʻai i kekahi likiki lā no ke kaʻa ʻōhua. He kanakolu kūmālima kālā no ka makua, a he iwakālua kūmālima kālā no ka ʻōpiopio. Hōʻea ke kaʻa ʻōhua i kēlā me kēia iwakālua minuke. I ka hōʻea ʻana ma ka pāka ʻo Hāʻena, e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 2) E hoʻopaʻa i kekahi wahi hoʻokū kaʻa ma o ka pūnaewele. ʻO kēia kahua hoʻokū kaʻa, aia ma ka pāka ʻo Hāʻena. He ʻumi kālā no kēlā me kēia ʻeono hola. A e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 3) E komo me ka ʻole o ke kaʻa e hoʻokū ai, a uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo o ka mokuʻāina. A pehea nā kamaʻāina? Ma hea lākou e hoʻokū ai i ke kaʻa? Ma nā wahi hoʻokū kaʻa ma ka pāka ʻo Hāʻena, aia ke komo ʻana a hōʻike ʻia aku ka laikini kalaiwa kaʻa ma ka ʻīpuka a manuahi ke komo ʻana. Ua kau palena ʻia ka nui o nā wahi hoʻokū kaʻa e kūʻai ʻia ana i nā malihini, i mea e lawa ai nā wahi hoʻokuʻu kaʻa o nā kamaʻāina. He akamai hoʻi kau! ʻO ka uku komo wale nō ke kālā e lilo ana i ka mokuʻāina. No laila, iā wai e lilo ai ke kālā keu? E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Waipā Foundation no nā polokalamu pili ʻāina. E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Hanalei Initiative no ke kaiāulu ʻo Hanalei, no ke kūkulu ʻana i kekahi kahua pāʻani, i kekahi kahua kinipōpō hīnaʻi, a pēlā aku. E hoʻokomo ʻia kēia kālā e ka Hui Makaʻāinana o Hāʻena i nā hana mālama ʻāina, e like me ka mahiʻai kalo a me nā polokalamu ʻōpio. Me kēia ʻōnaehana hou, piha ka pāka ʻo Hāʻena ke hiki mai nā malihini he 900, ʻaʻole e like me nā malihini 2,000 i hōʻike ʻia ma mua. Emi loa ka heluna o nā kaʻa, a ua hoʻokuʻu ʻia ke amo mai ka pāka aku. Eia kekahi, hoʻonui ʻia ka uku kaʻa he 200 kālā no ke kū kaʻa ʻana ma haʻi o ke alanui. A no laila, hiki i ka poʻe Hawaiʻi ke hele lanakila ma ko lākou ʻāina me ka pilikia ʻole. E paipai ʻia ke komo ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i kēia wahi. Mai poina kākou, e hoʻomau i ke ola o kēia ʻāina. Kau mai ʻo Haleleʻa i ka mālie, Ke one pua rose aʻo Mahamoku, Nani wale Hīhīmanu kū kilakila, Kilakila Nāmolokama kau i ka ʻohu, He lei ʻohuʻohu ke kēhau o Māmalahoa, Pā mai ka ʻŌmaʻokaulehua, Heleleʻi nā wai maka o Lūpua, Pakika i ka limu o Manuʻakepa, Kūpaʻa kākou ma hope o Kilioe Pōhaku, I ola mau nā iwi o ka ʻāina. Ola nā iwi! E hoʻāʻo ʻia kēia ʻōnaehana i nā wahi ʻē aʻe mai ka piʻi ʻana o ka lā i Haʻehaʻe a i ka mole o Lehua! Koe aku ia, e nānā ana kākou. © Māhie Beck 2023 #alohaaina #aina #keaopolitika Mahalo a nui no ka noʻonoʻo a me nā manaʻo o Mehana Blaich Vaughn lāua ʻo Kamealoha Forrest i kākau ʻia ma kēia mau lālani mele. 4 Kēkēmapa 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū! Ululani Siangco 1 ʻOkakopa 2020 Welina mai e ka mea heluhelu! He leo hoʻomanaʻo kēia iā ʻoukou, e nā mea hoʻoulu i ka hoi, e noʻonoʻo e pili ana i nā mea a puni ou. Ma mua o ka laha ʻana mai o kēia maʻi Covid, ua ʻike ʻia ka waiho wale ʻana o ka ʻōpala ma nā kahakai, nā pāka, nā alanui, nā kahawai, a pēlā wale aku, a ma muli ia o ke kāpulu o kānaka. Ma ka lā 13 o Iune, ua hele au i kahakai ma Waimānalo me koʻu hoa pili no kona lā hānau. I koʻu nānā ʻana i ke kai, ua pūʻiwa kā hoʻi koʻu mau maka i ka ʻike ʻana i ke kai uli e ʻālohilohi mai ana i ka lā. Kāhāhā! Ua kaumaha nō hoʻi au i koʻu ʻike maka ʻana ʻo kākou ka pilikia. Ma muli o kēia maʻi Covid, paipai ʻia kākou e noho ma ka hale, no laila ua emi iho mai ka poʻe o waho ala e mākaʻikaʻi ana i kēia mau lā, a ke maikaʻi aʻe nei ka ʻāina. ʻAʻole ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ʻia ai kēia, akā ma nā wahi ʻē aʻe o ka honua nei kekahi. I loko o kēia wā hoʻomalolo i ka mākaʻikaʻi, ua emi mai ka haumia o ke ea, ua emi ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ke kalepona ma ke ea, ua hoʻi kekahi o nā holoholona i ko lākou mau wahi kūpono, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana o ka wai, a he mau mea hou aku. No laila, ʻo ko kākou kuleana kēia, e mālama i ka honua ʻoiai ʻo ia ko kākou wahi noho e hānai ana iā kākou i nā mea e pono ai ke ola. Iaʻu e hoʻolalelale ana iā ʻoukou e ʻoluʻolu e mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina, ua ʻupu maila kekahi moʻolelo pili i ka mālama ʻana i nā kumuwaiwai. He moʻolelo kahiko ʻo Pekekue. Ma ia moʻolelo, aʻo ʻo Mānoanoa i kekahi manaʻo nui mai kekahi heʻe inoa ʻole. Ua paipai nui ka heʻe iā Mānoanoa e hoʻihoʻi i ka pū o ka heʻe, i hiki i nā ʻaweʻawe ke ulu hou a lawa ka heʻe no nā kānaka ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi kēia ʻoiai he mana ko ka heʻe e ʻōlelo me he kanaka lā. No laila, eia ka moʻolelo: No Molokaʻi mai ʻo Mānoanoa, a ua puni loa ʻo ia i ka ʻai heʻe. I nā lā a pau i huakaʻi ai ʻo Mānoanoa i kai e huli ai i heʻe i lawe ʻia mai e nā waʻa lawaiʻa. I kekahi manawa, ʻaʻole i nui ka heʻe i loaʻa i nā waʻa lawaiʻa, akā, inā loaʻa iā Mānoanoa he ʻaweʻawe hoʻokahi, piha ʻo ia i ka hauʻoli. I kekahi lā, ua loaʻa maila ka heʻe nui iā Mānoanoa, a ua lawe ʻo ia i ua heʻe nei i kona hale. Ua pokepoke ʻo Mānoanoa i nā ʻaweʻawe o ia heʻe a kaulaʻi ihola ʻo ia ma kahi kumulāʻau kokoke i kona hale i mea e hoʻomaloʻo ai i nā ʻaweʻawe, a ʻo ka haʻalele akula nō ia me ka manaʻo e hoʻi ʻo ia a ʻai i ka heʻe holoʻokoʻa. Iā Mānoanoa e kakali ana i ka maloʻo mai o nā ʻaweʻawe, ua nanea hoʻi ʻo ia i ka hale. I kona hana nanea, ua lohe akula ʻo ia i kekahi leo kāhea, “E Pekekue!” ʻO ka ʻalawa akula nō ia o Mānoanoa i ʻō a i aneʻi me ka uluāoʻa. Lohe hou ʻia ka leo kāhea, “E Pekekue!” a i ka nānā ʻana o Mānoanoa i ke kaupoku o ka hale, ʻike ʻia ka heʻe e ō mai ana me nā ʻaweʻawe i hoʻi mai i ka pū. Ua piha ʻo Mānoanoa i ka makaʻu i ka ʻike ʻana i kēia wahi heʻe e kokoke mai ana iā ia me ka ʻī ʻana aku, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ma hope pono, ua lele aku nō ka heʻe a pakī ihola ka wai i ka pūnāwai i kahi e noho ana ʻo Mānoanoa. Mai ia lā aku, ua pau ka puni heʻe o Mānoanoa ʻoiai ua kau kona weli. Ua pau kāna mau huakaʻi i kahakai e ʻimi ai i heʻe nāna. I ka hānau ʻia ʻana o ka moʻopuna a Mānoanoa, ua kapa ʻia ka moʻopuna i ka inoa ʻo “Pekekue,” ka inoa i hea ʻia ai ʻo Mānoanoa e ka heʻe. A ma laila kahi i kū ai ka moʻolelo. A ua ʻike ʻia paha ka manaʻo nui o ka moʻolelo ma kekahi ʻano. Ma kēia moʻolelo ʻo Pekekue, aia ka manaʻo nui ma ka ʻōlelo ʻana a ka heʻe penei, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ua lohe paha kākou i kēlā ʻōlelo kaulana, “E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi.” Pili kēlā ʻōlelo i ka hoʻopau ʻole ʻana i ka ʻai i mea e lawa ai nā kumuwaiwai no kākou a pau a me ka hanauna e hiki mai ana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōlelo e ka poʻe lawaiʻa i ko lākou hoʻihoʻi ʻana i nā pua (nā iʻa ʻōpio) i ke kai, akā hiki ke hoʻopili pū i kēia ma nā ʻano like ʻole. No ka poʻe lawaiʻa ʻole, hiki ke hoʻopili i kēia ʻōlelo i ka maʻi Covid aʻu i hāpai ai ma kinohi o kēia moʻolelo. I ka lohe mua ʻana o ka poʻe e pili ana i kēia maʻi, ua hele a pupule kekahi o nā kānaka me ke kūʻai pau ʻana i ka pepa hāleu a me nā ʻope wai. Ma ka hale kūʻai i ʻike ʻia ai ka nui o nā haka i lako ʻole, me he mea lā ua hele mai ka ʻaihue a ua lawe ʻia nā mea a pau. ʻAʻole i noʻonoʻo kēia mau kānaka pupule i nā hoa kānaka ʻē aʻe. He hana pī kēia. Maopopo iaʻu he wā wī paha kēia, akā pono kākou e mālama kekahi i kekahi. Pēlā kākou e ola ai. No laila, he leo hoʻomanaʻo a paipai kēia iā ʻoukou e noʻonoʻo mua, a laila e holomua i ka hana. E ʻoluʻolu, e mālama kākou i ka wai, ka ʻāina, ka meaʻai, a e mālama kākou kekahi i kekahi. A mai poina, “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka.” © Ululani Siangco 2020 na Ululani Siangco ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Lae o Kaʻena Kaʻula Kauikeaokea Krug 10 Pepeluali 2021 Iā ʻoe ka welina pau ʻole o koʻu aloha e ka mea heluhelu e hoʻonuʻa manawaleʻa mai nei i kou aloha no ka ʻāina. Mai nā nalu haʻi o Keoneʻōio ā hiki loa aku i nā mōlī keʻehi ʻale o ka lae o Kaʻena. Aia lā i laila ka leina kapukapu o kākou. Aia nō hoʻi i laila nā mea ola kūikawā a kakaʻikahi o Hawaiʻi nei. E huli aʻe nā maka o kākou a e ʻike i ka loa o ke ala e hōʻea aku ai i ka piko, i ka hene waiʻolu lana mālie. He ʻāina māeaea i ke kakaʻikahi o ke kipa ʻia e kānaka. E huikaʻi pū kāua. Ka lae o Kaʻena e hui ai kāua Ke aloha welawela kou aloha iaʻu nei A eia au kou lei onaona I hoapili no ka ʻāina malihini - Mele Kuʻuna Kaulana ʻo Kaʻena i ka nani hiehie. Kaʻahele mau ʻia e ka poʻe malihini no kona nani hanohano a me kona kino lupalupa i ka malu o ka pali. He ʻāina kupaianaha, he ʻāina aloha, a he ʻāina laʻahia. Kupaianaha i ka pā ʻole i ka haumia kanaka, i loko nō o kona makahehi mau ʻia e ka malihini me ke kamaʻāina pū. Aloha i ka nui o ke kipa ʻia e nā “hoa” e hōʻalohaloha ai i laila. Laʻahia i ke kapu o ka leina ʻuhane a me Pōhaku-o-Kauaʻi. He nani ihola nō ia, ua nui nā moʻolelo o Kaʻena akā, no kēia hoʻoheno nei a Ka Ulu Hoi, e kau ana ka manaʻo i ʻelua moʻolelo koʻikoʻi. ʻO kekahi moʻolelo, no Pele a me kona hoahānau ʻo Kaʻena. A ʻo kekahi moʻolelo, no Māui a me kāna makau hoʻokalakupua ʻo Mānaikalani. He hoa hele no Pele ʻo Kaʻena Pae maila i ka lae mai Kahiki mai - Kaʻena na Holunape Āhea? ʻĀnō! E kia ana ka noʻonoʻo i kēia moʻolelo no Kaʻena, ke kaikunāne o Pele. Ma ka huakaʻi ʻana o Pele i Hawaiʻi nei mai Kahiki mai, ua ukali ʻia ʻo ia e kona poʻe hoahānau. ʻO nā Hiʻiaka mā, ʻo Kamohoaliʻi, ʻo Kānemilohaʻi, a ʻo Kaʻena pū kekahi. Ma hope o ko Pele ʻeli ʻana i lua pele ma Kauaʻi i pio ihola i ke kai, holo maila lākou i Oʻahu. Iā lākou e holo ana i Oʻahu, ʻōʻili maila kahi ʻōhuku lae i mua o lākou. I ia wā, hoʻoholo akula ke kaikunāne o Pele – ʻo Kaʻena – e noho ʻo ia ma ka lae komohana loa o Oʻahu. ʻO ia ke kumu o ko ia lae kapa ʻia ʻana ʻo Ka Lae o Kaʻena. Hoʻolei iā Mānaiakalani no Māui Kūpaʻa mai ʻo Pōhaku o Kauaʻi - Kaʻena na Holunape Āhea? ʻĀnō! Ma Kaʻena i hoʻāʻo ai ʻo Māui e hoʻohui iā Kauaʻi a me Oʻahu me kāna makau hoʻokalakupua ʻo Mānaiakalani. Kū akula ʻo Māui ma kapakai a hoʻolei akula i kāna makau hoʻokalakupua ā mau. I ia wā o kona huki ʻana i ka mole o ua mokupuni lā ʻo Kauaʻi, moku maila ke aho a ʻo ka lele ihola nō ia ʻo Mānaiakalani i ka lani. Ma ia lele ʻana o ia makau hoʻokalakupua i ka lani, ua hemo pū maila kekahi māhele ʻāina o ka mokupuni ʻo Kauaʻi a pae ihola ma kahi a Māui e kū ana i Kaʻena. Ua kapa ʻia kēlā māhele o Kauaʻi ʻo Pōhaku-o-Kauaʻi. I koʻu aʻo ʻia ʻana, ʻo ua Pōhaku-o-Kauaʻi nei ka leina ʻuhane kahi e lele ai nā ʻuhane i ka pō i alakaʻi ʻia e nā ʻaumākua, i ke ao ʻo Milu, a i ke ala polikua a Kāne lā ē. Aia i Kaʻena kuʻu lei momi Hoʻopulu ʻia e ka huna kai - Kaʻena (Kuʻu lei momi) na Samuel K. Halstead ʻO ua wahi lei momi lā, he mea makamae a he aloha hoʻoheno a ka puʻuwai. No ka mea, huakaʻi pinepine aku mākou ʻohana i Kaʻena e ʻike ai i nā holoholona a me nā lāʻau ʻane halapohe o ia lae kaulana. ʻO ka ʻīlioholoikauaua ʻoe, ʻo ka mōlī ʻoe, ʻo ke kaʻupu ʻoe, ʻo ka ʻuaʻu ʻoe, a ʻo ka ʻōhai ʻoe, a pēlā aku nō. ʻO ia kekahi o nā kumu o ko Kaʻena kipa pinepine ʻia. He nani ia a uhipaʻa ʻia i nā lāʻau ʻōiwi. ʻO ia mau lāʻau hanohano ka mea e ola ai nā kupa. Ma ke kipa ʻana iho ma ia ʻaekai, hū mai ke aloha no nā kūpuna laʻahia. Ua hele nō a kuluma ka uhaele ʻana o mākou (ʻohana) i ia ʻāina kaulana, no ka nani o ka ʻāina, ka leina ʻuhane, a me nā mea ola āiwaiwa e noho ala ma laila. He ʻāina aupuni ia i hoʻolaʻa ʻia i puʻuhonua no ua mau mea ola kākaʻikahi nei. Haʻina kuʻu mele no ia lae aloha Ka lae kaulana ʻo Kaʻena hiehie He ake nui koʻu e pili hou kāua E ka ʻāina kaulana ʻo Kaʻena i ka ʻiuʻiu - Kaulana ʻo Kaʻena na Kalehua Krug Ola nui kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope He Moʻolelo no nā Aliʻi Hoʻoluhi Kanaka Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā mea heluhelu mai nā kihi ʻehā o ka honua, mai nā kūkulu mai o Kahiki, a hiki loa aku i nā palena o Nuʻumealani. Mai Kūkulu-o-Kahiki a i luna lilo i ka Lanikuakaʻa. ʻO ka ʻalihi o ka lani ka palena o kēia ʻauhea ʻana iā ʻoukou. He pahuhopu nui kaʻu e piʻi aʻe ka pae o kēia moʻolelo i ka lewa nuʻu no ka mea, ʻo kēia moʻolelo aʻu i palapala ai ma lalo nei, he moʻolelo ia no nā lani hoʻoluhi kanaka. He mau aliʻi hoʻi i hana lokoʻino i ko lākou poʻe makaʻāinana ma muli o ke ʻano ʻānunu o ia mau aliʻi. ʻO nā haʻawina waiwai e aʻo ai kākou mai ka heluhelu ʻana mai kēia ʻano moʻolelo, ʻo ia hoʻi, ka lokomaikaʻi ʻana, ka ʻōpū aliʻi ʻana, a me ka makeʻe kanaka ʻana no ka mea he mau hopena ko nā hana a pau. Me ia hoʻolauna ʻana wau e hoʻomaka ai i kēia haʻi moʻolelo ʻana no nā aliʻi hoʻoluhi o Kaʻū. ʻO Halaʻea, ʻo Koihala, a ʻo Kōhāikalani. He aliʻi ʻānunu iʻa ʻo Halaʻea. I kēlā lā kēia lā, hele ʻo ia i nā ʻau waʻa lawaiʻa a kauoha iā lākou i iʻa penei, “Naʻu ka iʻa, naʻu kēnā iʻa,” a lawe aku ʻo ia i kā lākou mau iʻa i meaʻai nāna a me kona poʻe ʻōhua a ʻaʻohe ʻai e lawe ai nā lawaiʻa i ka hale no ko lākou ʻohana. Ma hope o kekahi wā lōʻihi o kēia kāʻili ʻana i ka iʻa, ua pau ke aho o nā lawaiʻa a hui akula lākou a pau e ʻimi ai i ala e pau ai kēia hana ʻānunu a ke aliʻi. Kūkā ihola lākou a ‘upu maila ka manaʻo e lawe pū iā Halaʻea i ka lawaiʻa me lākou. I kekahi lā, i ka wā kau ʻahi, ua lawe pū nā lawaiʻa i ko lākou haku aliʻi i ka lawaiʻa ʻahi me lākou. Iā lākou ma ka lawaiʻa ʻana, hoʻomaka akula nā kānaka e kau i ka nui iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. ʻO ka waʻa mua i loaʻa ka ʻahi iā ia, ua hoʻoili akula i ia iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. Holo maila ka lua o ka waʻa i mau ai ka iʻa i ka makau, a laila ʻo ke kolu o ka waʻa, a mau a mau kēia hoʻoili iʻa ʻana. Pēlā ka hana a lākou poʻe lawaiʻa i kēlā me kēia manawa o ka loaʻa ʻana o ka ʻahi. Ua piha maila ka waʻa o ke aliʻi i ka iʻa he nui a ka launa ʻole a ʻaʻole nō i liʻuliʻu, ʻo ka pīholo akula nō ia o ka waʻa o ke aliʻi a make ʻo Halaʻea. Pēlā i maha pono ai nā makaʻāinana kū mākaha o Kaʻū. ʻO Koihala ka lua o ia mau aliʻi hoʻoluhi kanaka. I kona wā i huakaʻi ai i Kona, hoʻouna akula ʻo ia i kāna kūkini e hoʻākoakoa i nā kānaka o Kaʻū. Na lākou e hoʻomākaukau i meaʻai nāna a e lawe aku i Waiʻahukini, kahi e pae ai ke aliʻi i kona hoʻi ʻana aku i Kaʻū. Hoʻokō akula kona poʻe i kāna kauoha a lawe akula i ka ʻai i kahi e pae ai ke aliʻi i Waiʻahukini. Eia naʻe, i ka holo ʻana mai o ka waʻa o ke aliʻi, ua ʻikea, i Kāʻilikiʻi e pae ai ka waʻa! I ka ʻike ʻia ʻana o ka waʻa o ke aliʻi i Kāʻilikiʻi, halihali akula nā kānaka i kāna ʻai i laila. I loa nō a hōʻea ka poʻe i Kāʻilikiʻi, holo akula ka waʻa o ke aliʻi no ka pae ʻana i Kapuʻa, a halihali ʻia kāna ʻai i laila. I ka hōʻea ʻana o kānaka i Kapuʻa, holo akula ka waʻa o Koihala no Kaʻaluʻalu. Mau akula ka hoʻohenehene ʻia o kanaka e ke aliʻi a luhi wale akula ke kino i ka halihali ʻana i ka ʻai. No laila, hoʻoholo akula lākou e noho, a e hoʻopiha i ka lua o ka inaina. I ka pau ʻana o ka meaʻai i ka ʻai ʻia, ua hoʻopiha hou ʻia nā ʻumeke i nā pōhaku, i wahī ʻia i ka lau, kohu laulau ke nānā aku. ʻIke akula ke aliʻi i ka hana ʻano ʻē o kānaka a hoe hikiwawe ʻia akula kona waʻa a pae i Kaʻaluʻalu, kahi e kū ala kona poʻe makaʻāinana. I ka pae ʻana o Koihala i Kaʻaluʻalu, kauoha akula ʻo ia i kona poʻe penei, “E ʻai kākou, e ʻai ke aliʻi.” A pane maila kānaka, “ʻAe, eia kō ʻai me kō iʻa.” o kona hailuku ʻia a make. ʻO Kōhāikalani ka hope o nā aliʻi hoʻomāinoino kanaka e ʻimi mau ana ʻo ia i hana e kaumaha a hoʻoluhi ai kona poʻe makaʻāinana. Kauoha akula ʻo ia i kona poʻe e kiʻi aku i nā pōhaku ʻalā nui mai kahi mamao mai, ma Kāwā, a e lawe ʻia aku i Kaʻulakalani e hoʻopaepae ai i heiau nāna. Hōʻea maila kekahi mau kāhuna a ʻike akula i ka nui o ka luhi o nā makaʻāinana i ka halihali ʻana i nā pōhaku ʻalā mai Kāwā mai, a minamina ihola lākou i ka poʻe makaʻāinana. Haʻi akula kekahi o nā kāhuna i nā makaʻāinana, “I kauoha aʻe nei au iā ʻoukou i ʻōhiʻa, ʻōlelo aku ʻoukou na iala (na Kōhāikalani) nō e kiʻi i kāna haku ʻōhiʻa, a na ʻoukou e huki aku iā luna nei. A laila hoʻi paha, ola ʻoukou.” No laila, ʻimi akula nā makaʻāinana a me ke aliʻi i wahi kumu ʻōhiʻa e kulaʻi aku ai ke aliʻi. I ka hina ʻana o ke kumu ʻōhiʻa, hoʻolale akula nā makaʻāinana i ke aliʻi e pahu aku ʻo ia i ka haku ʻōhiʻa mai lalo mai a na nā makaʻāinana e huki mai luna mai. ʻAe maila ke aliʻi. Iā lākou poʻe makaʻāinana e huki ana iā luna o ka haku ʻōhiʻa a ʻo ke aliʻi, aia ma lalo e pahu ana, hōʻea akula lākou i kahi pali. I ka hiki ʻana o lākou i ka hapalua o ka pali, ʻo ko nā makaʻāinana hoʻokuʻu ihola nō ia i ke kaula i paʻa ai ia haku ʻōhiʻa a kaʻa ihola i lalo. ʻO ka pālaha akula nō ia o ke aliʻi i ua wahi haku ʻōhiʻa lā a make. Pīpī holo kaʻao. ʻO ke kumu o koʻu hāpai ʻana i ia mau moʻolelo, no ka mea, mau nō kēia ʻano hoʻoluhi ʻia o kākou ka lāhui Hawaiʻi e nā alakaʻi e nānā ʻole nei i ka maluhia o kākou, he keu hoʻi i kēia wā e pālahalaha ai ka maʻi ahulau i ka ʻāina. Ua ʻūlōlohi ka hoʻoholo ʻana o ke kiaʻāina a me ka pelekikena i ka hoʻomaluhia ʻana iā kānaka ma o ka pani ʻana i nā ala e komo mai ai ka maʻi ahulau ʻo COVID-19. He mau mamo hoʻi na Lohiʻau. Nui nā kānaka e nele nei i ka ʻoihana ʻole, i ke kālā ʻole, i ka ʻai ʻole, a i nā lako ola ʻole. Ma muli ia o ka lawa ʻole o ka ikaika o ia mau alakaʻi e hulikua ai i ka waiwai kālā a ke aupuni a e mālama mua mai i nā makaʻāinana. Inā i pāpā ʻia ka hōʻea ʻana mai o nā malihini, inā ua loaʻa ʻole hoʻokahi kanaka i ia maʻi. Aloha ʻino kēia wahi poʻe ihu pōhue. ʻOiai kākou e komo nei i ka wā o ke koho ʻana i nā alakaʻi hou, e koho pono kākou i ke kaʻaka e hoʻomaluhia ana a e hana ʻōpūaliʻi ana i nā makaʻāinana i ʻole e mau ai ko kākou hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia. E like me ka poʻe o Kaʻū, na ke au naʻauao e hoʻokahuli i ia mau mea ʻinoʻino. Ma lalo iho wau i kāpili ai i wahi mele i haku ʻia e Taupōuri Tangarō a me Kekuhi Kanahele no nā aliʻi hoʻoluhi kanaka o Kaʻū, i kapa ʻia ʻo Kaʻū Kū Mākaha. He mele ia no ke ʻano kū mākaia o ko Kaʻū poʻe i nā aliʻi hoʻoluhi. No ka mea, i ka wā i hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia ai lākou, ua kū mākaha aku a ua lanakila ka pono i nā aliʻi hoʻomaʻau. Mahalo nui aku au iā ʻoukou e nā mea heluhelu no ko kākou ʻalawa pū ʻana i nā moʻolelo o ko Hawaiʻi poʻe, no ka mea, na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He leo hōʻeu kēia e mau ke kū mākaha ʻana i ke ʻino a me ke pī. Mele: Kaʻū Kū Mākaha - na Taupōuri Tangarō & Kekuhi Kanahele He aliʻi ʻo Halaʻea Aliʻi hoʻoluhi kanaka Naʻu ka iʻa naʻu kēnā iʻa Hoʻāhu ʻia ka waʻa a pīholo. Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē He aliʻi ʻo Koihala Aliʻi hoʻoluhi kanaka Halihali ʻia kāna ʻai kāna iʻa ʻO ka hailuku ʻia nō a hāʻule Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē He aliʻi ʻo Kōhāikalani Aliʻi hoʻoluhi kanaka Kīpapa heiau ma Kaʻulaikalani Kaʻa ka ʻōhiʻa ma ke poʻo a pālaha Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Eia nā inoa O nā aliʻi hoʻoluhi kanaka No Halaʻea, Koihala, Kōhāikalani No Kaʻū, Kaʻū kū mākaha Kaʻū kū mākaha ē, Kaʻū kū mākaha ē Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Kaʻū kū mākaha ē © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope No Kamakaʻeha Kalaninuiahi Wilson 1 Kepakemapa 2020 I mea e hoʻokō ai i kekahi pahuhopu ʻo Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi, e aʻo ʻia nā mea nui o nā moʻolelo o ka wā i hala. Ma ia mau manaʻo nui o ka wā i hala e hiki ai iā kākou ke hoʻoulu i kā mākou mau manaʻo e hoʻopili i ka poʻe Hawaiʻi ma o ke kākoʻo ʻana i nā nūpepa Hawaiʻi a pēlā wale aku. He mau hana na kūpuna mā i hana i ka wā i hala – ʻo ke kūpaʻa ʻoe ma ka wā paʻakikī, ʻo ke kākau nūpepa Hawaiʻi ʻoe, ʻo ka hoʻopahū ʻoe i nā ālaina i mua o ke ala, ʻo ka hoʻoulu ʻana ʻoe i ka hoi ma loko o ka poʻe kanaka ma ke au ʻoʻoleʻa, a pēlā wale aku. Like ia ka pahuhopu o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko me kā mākou pahuhopu ma Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. I kēia pahuhopu, e mahalo aku kākou i kekahi aliʻi Hawaiʻi i kūpaʻa ma kona wā paʻakikī ʻo ka hoʻokahuli aupuni, no ka pono o ko kākou lāhui a me ke ola mau ʻana o ka poʻe Hawaiʻi me ka ʻōlelo Hawaiʻi. He mahalo kēia ʻatikala i kēia wahine i kū ikaika no ko kākou lāhui, ʻo ia ʻo Lydia Liliʻu Loloku Walania Kamakaʻeha, ka pua i Paoakalani. Eia ka moʻolelo no kona ola mai kona wā i hānau ʻia ai a hiki i kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. I ka makahiki ʻumi kūmamāwalu kanakolu kūmamāwalu [1838], lā ʻelua o Kepakemapa, ua hānau ʻo Liliʻuokalani ma ka hale pili o kona kupunakāne i Pūowaina ma Oʻahu. ʻO Analea Keohokālole kona makuahine a ʻo Caesar Kapaʻakea kona makuakāne. I kona hānau ʻana ua lawe hānai ʻia ʻo ia i kaikaimahine na Abner Pākī lāua ʻo Laura Kōnia. No ia kumu, ua lilo ʻo Liliʻu i hoapili mau no ke kaikamahine ponoʻī a lāua ʻo Bernice Pauahi. Ma ke ola ʻana o nei aliʻiwahine, ua hana ʻo ia i nā mea like ʻole. Ua huakaʻi ʻo ia i ʻEulopa a ʻike aku i ka poni mōʻī o Kuini Vikolia, ua male ʻo ia me John Dominis, a ua hoʻokumu ʻo ia i ka Waiwai Noho Kahu o Liliʻuokalani i mea e mālama ai i ka poʻe keiki Hawaiʻi mai kēlā wā a me kēia wā ʻānō. Ua haku nō hoʻi ʻ o ia i nā mele no ke aloha a me ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka uʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kāna mau huaʻōlelo, e like me kēia mela āna i haku ai no ka huli ʻana i kāna mea aloha. ʻAuhea ʻoe e Sanoe Hoʻopulu liko ka lehua Eia hoʻi au Ke kali nei i ka leo ʻO ka pane wale mai nō ʻOlu wau me he wai ala Honehone me he ipo ala Paila i ka nui kino E kala neia kino I piliwi ai i laila Pehea e hiki ai? E kō ai ʻo ka manaʻo Ke hea mai nei Water Lily Ke ao mai ʻoe iā kāua Eia aʻe nō ʻo Pelo Manu ʻahaʻi ʻōlelo Lohe aku nei nā kuhina nui A he ʻahahui ko Loma Ke ʻoni aʻela i luna E like me Likelike He hoa ʻo Liliʻuokalani no nā Kamehameha a hiki i ka hala ʻana o ka mōʻī ʻo Lunalilo, ka mōʻī muai koho ʻia ma ka paloka. Ma hope o kona hala ʻana, ua kōkua nui ʻo Liliʻu i kona kaikunāne ʻo David Kalākaua ma ka ʻohiʻohi paloka a me ka hoʻokūkū ʻana me Emma. Ua eo ʻo Emma iā Kalākaua, a ua lilo ʻo Kalākaua, ʻo ia ka mōʻī o Hawaiʻi. Ua lilo ʻo Liliʻu, ʻo ia ka hoʻoilina mōʻī wahine o Hawaiʻi. I ka hala ʻana o Kalākaua ma ka lā iwakālua o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa, ua lilo ʻo Liliʻuokalani ʻo ia ka mōʻīwahine o Hawaiʻi. Ma ko Liliʻuokalani noho aliʻi ʻana ua haku ʻo ia i nā ʻano mele uʻi a nahenahe, ua kākau ʻo ia i kāna kumukānāwai no Hawaiʻi, a ua kū ʻo ia no nā kuleana o ka poʻe Hawaiʻi. He mahalo kēia iā Liliʻu no kāna mau hana kūikawā ma ke au ʻoʻoleʻa a paʻakikī no ka poʻe Hawaiʻi. Ua loli nui ka nohona o ka poʻe Hawaiʻi ma ka lā ʻumi kūmamāhiku o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa kūmamākolu, ka lā i hoʻokahuli ai ke aupuni Hawaiʻi. No ʻewalu mahina i hoʻopaʻa ai ʻo Liliʻuokalani ma ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Ma kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani ua kākau ʻo ia i nā moʻolelo a me nā mele e hōʻike aku ai i kona ʻeha no ka poʻe Hawaiʻi a me kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. Mau nō ka hanohano o ia mau mele a hiki i kēia lā – ʻo “Queens Prayer” kekahi mele, ʻo “Kuʻu Pua i Paoakalani”, ʻo “Aloha ʻOe”, a pēlā wale aku. Hiki mau iā kākou ke aʻo i nā mea like ʻole maiā Liliʻu mai, akā no kēia nūpepa e hoʻomaopopo ʻia nō kāna mau mele a me kona kākau moʻolelo ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i mea e pili ai ka poʻe o Hawaiʻi nei ma kēia wā ʻoʻoleʻa. No laila e hāpai ʻia nei koʻu leo mahalo no kā kēia aliʻi mau hana kūpaʻa no ko kākou lāhui. He kumu alakaʻi ʻo ia no nā kānaka a pau ma Hawaiʻi, a me ka honua, no kona ʻoi kelakela ma ka hana e hoʻoulu ai i ka manaʻo o kākou. Ua kūpaʻa ʻo ia ma nā wā paʻakikī, ua kākau ʻo ia no nā mea nui o ka lāhui, ua kūʻē ʻo ia i ka poʻe i hoʻokahuli i ke aupuni, a ua hoʻoulu ʻo ia i ka hoi o ka poʻe Hawaiʻi i ke au ʻoʻoleʻa. No laila e hoʻomanaʻo kākou iā Liliʻuokalani no kāna mau hana me kāna mau ʻōlelo: “Never cease to act because you fear you may fail.” E holomua kākou me ke aʻo ʻana mai nā pōpilikia a me nā hemahema, e like nō hoʻi me ka hana a ka mōʻīwahine ʻo Liliʻuokalani. © Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Malihini Kamalei Krug 1 Nowemapa 2020 Hoʻokahi nō lā o ka malihini. E nā kupa o ka ʻāina, ka poʻe e noho ana i ka ʻolu o kou ʻāina kulāiwi. ʻO ka hoʻokipa, he loina Hawaiʻi koʻikoʻi loa ia i ili mai ka wā kahiko loa mai a hiki i kēia au. Kuhi pinepine ʻia ma nā moʻolelo Hawaiʻi no ke ʻano ʻoluʻolu o ka poʻe kamaʻāina i ka poʻe malihini. Ma ka moʻolelo ʻo Ka Hopena O Ke Pī, ua huakaʻi nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa ma ko lāua mau kino kanaka i Kahana. Iā lāua e huakaʻi ana, noi akula ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa i ʻelua kāne i wai e inu ai. ʻO kekahi kāne, noho akula ʻo ia i uka, kahi o ka wai huʻihuʻi a me ka wai maʻemaʻe loa no laila ua nui ka wai ma kāna pūnāwai. ʻO kekahi kāne naʻe, ma kai ʻo ia i noho ai. He wai hapa kai ke ʻano o ka wai ma kona hale. Ua ʻawaʻawa a mehana ka wai. I ka wā i noi aku ai nā akua i wai, hōʻole ʻia nā malihini e ke kāne nāna ka wai huʻihuʻi. ʻO ke kāne nāna ka wai hapa kai ke kāne i ʻae aku iā lāua me ka mihi pū ʻana i ka nui o ka paʻakai ma ka wai o kona hale. I ka hopena o ka moʻolelo, mahalo ʻia ke kāne lokomaikaʻi. Hōʻike akula nā akua i ke kāne lokomaikaʻi i kō lāua mahalo ma o ke kuapo ʻana i ka wai o kāna pūnāwai me ka wai a ke kāne pī. Ua hoʻomaka ka wai a ke kāne pī e ʻawaʻawa i ke kai, a huʻihuʻi a mānalo maila ka wai ma ka hale o ke kāne lokomaikaʻi. He haʻawina koʻikoʻi loa ko kēia moʻolelo ʻoiai hōʻike ʻo ia i ka waiwai o ia loina ʻo ka hoʻokipa. I ka wā kahiko, ʻaʻohe hale Hawaiʻi i kāʻalo ʻia e ka malihini me ke kono ʻole ʻia ona e ke kamaʻāina e ʻai a māʻona, a e inu hoʻi a kena. I ka wā i hiki mai ai ka haole i Hawaiʻi nei, ua hoʻokipa ʻia lākou i ia ʻano like nō, me ke aloha nui. Ua hāʻawi ʻia nā mea a pau a nā malihini i makemake ai, ʻo ka ʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka ʻāina ʻoe, ʻo ka hale ʻoe, a pēlā aku. ʻO ka mea minamina, ua lawe akula nā haole i nā waiwai a pau i hāʻawi ʻia iā lākou me ka pānaʻi ʻole mai i ka pōmaikaʻi i nā Hawaiʻi. ʻO ka maʻi a me ka hoʻokolonaio kā lākou i hāʻawi mai ai iā kākou. Aloha ʻino. Kipa mai nā malihini iā Hawaiʻi nei no ka mea maikaʻi ko kākou hoʻokipa ʻana. Uluwehiwehi ka ʻāina, maʻemaʻe ke kai, a ʻoluʻolu ka poʻe. Piʻi lākou i uka, a ʻau lākou ma kai e like me ka hana a nā kupa. ʻO ka ʻokoʻa o nā malihini o kēia au, a me nā malihini o ke au kahiko, no ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai nā malihini, a mai Kahiki mai paha, e like hoʻi me nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa. No laila, ‘ike ‘ia ko lākou pilina me ka ‘āina a lākou e kipa ana, a me ka po‘e nāna e ho‘okipa. ʻAʻole nānā nā malihini o kēia au ̄ i ka pono o ka ʻāina a me nā kupa no ka mea ʻaʻole i paʻa nā loina. Nānā wale nō lākou i ̄ko lākou pono iho. I ka wā kahiko, ua mahalo aku nā malihini i ka ʻāina a me ka poʻe i hoʻokipa iā lākou. E like hoʻi me Kāne lāua ʻo Kanaloa. Mahalo akula lāua i ke kamaʻāina lokomaikaʻi ma o ka hoʻolilo ʻana i ka wai ʻawaʻawa o kāna pūnāwai i wai huʻihuʻi. Kuhi ka ʻōlelo noʻeau kaulana ʻo "Hoʻokahi no lā o ka malihini" i ka loina o ka hana a me ke kōkua ʻana i nā kamaʻāina ma ke ʻano e pono ai lākou. Inā he loʻi ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana iā ia ma ka loʻi ka hana. Eia naʻe, inā he loko iʻa ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana aku iā ia ma ka loko iʻa ka hana. ʻO ke kōkua ʻana i ka hoʻokipa ma ke ʻano e pono ai lākou ka loina. Mau kēlā ʻano loina a hiki i kēia au. ʻO ke kōkua ʻana i nā hoʻokipa ma ka holoi ʻana i nā pā kekahi lāʻana. He mea koʻikoʻi ka waiho ʻana i kekahi wahi ma ke kūlana i ʻoi aku ma mua o kona kūlana i kou hiki mua ʻana i laila. Pēlā i hōʻike ʻia ai ka mahalo. Ua paʻa ʻē nā loina o ka mahalo ʻana i nā malihini Hawaiʻi ʻoiai ua like ko kākou kahua.ʻO kēlā ka ʻokoʻa o nā malihini no ka ʻāina ʻē mai a me nā malihini no Hawaiʻi. ʻOkoʻa ko lākou kahua. Maʻa nā malihini no ka ʻāina ʻē mai i ka lawe wale ʻana nō i ko lākou makemake me ka mahalo ʻole ʻana aku iā haʻi. Ua hoʻomaka lākou e noho mai i Hawaiʻi akā mau ko lākou komo ʻole ʻana aku i ka hana me kākou Hawaiʻi, ma ke ‘ano kūpono. Ua mau ko lākou lawe ʻana i nā mea a pau i loaʻa iā kākou. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau ko kākou ʻae ʻana i nā malihini e lawe i nā pono mai ko kākou ʻāina mai. Āhea ka wā e pau ai ko kākou Hawaiʻi hāʻawi mau ʻana i ke aloha a me nā waiwai o ko kākou ʻāina i ka poʻe e nānā ʻole ana i ko kākou pono? Āhea e pau ai ko kākou hāʻawi ʻana aku i ke aloha i ka ʻīlio? © Kamalei Krug 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ua Pau ʻo Waiola i ke Ahi Kailana Keen 5 ʻOkakopa 2023 Eia nā ʻohana ma Lāhaiana, Maui, ke luʻuluʻu nei i ke aloha. Hoʻokahi mahina aku nei, ua hele a pau loa ka nani o Lāhaina i ke ahi. Ua ʻā nā hale a me nā halekuʻi a pau loa, a ua hele kekahi mau kānaka i ke ala hoʻi ʻole mai. Nui loa aʻela nā leo uwē o ka lehulehu me ke kulu makawalu ʻana o ka waimaka i ka pau ʻana o ke ola o kānaka a me nā mea waiwai i ke ahi. ʻO kekahi o nā hale i pau, ʻo ia nō ka hale pule kupaianaha loa ʻo Waiola i kū ma ke alanui ʻo Waineʻe. Ma ia hale pule nō i mālama ʻia ai nā mea waiwai pili loa i ka mōʻaukala o ke aupuni ʻo Hawaiʻi, nā mikionali, a me nā kupapaʻu o kekahi o ko kākou mau aliʻi. Eia mai ka moʻolelo o ua wahi hale pule nei ʻo Waiola. I ka mahina ʻo Mei i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamākolu, ua haʻalele ʻo Keōpūolani, ka wahine a Kamehameha Paiʻea, iā Oʻahu no Maui no ka hoʻolaha ʻana i nā haʻawina o ka Baibala Kahiko a me nā mikionali. Ua kauoha aku ʻo ia iā Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward e hoʻokumu i ka hale pule mua loa ma Maui no nā kupa o ia wahi. I nā mahina mua loa o ko lākou hui ʻana, ʻaʻohe hale e hālāwai ai, no laila, ma ke one nō i mālama ʻia ai. ʻAʻole i lawa kēia noho ʻana ma ka hale kaupoku ʻole. Ma ka lā ʻumikumamāhā o Kēkēmapa i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamāwalu, ua hoʻoniho ʻia ka pōhaku kihi i ke alanui ʻo Waineʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ke kūkulu ʻana. I kēlā manawa, ua kapa ʻia ia hale pule ʻo Ebenezer. Ma hope o ke kūkulu hou ʻana i ka makahiki ʻumikumamāwalu kanakolukumamālua, ua kapa hou ʻia ʻo ia i ka inoa ʻo Waineʻe, a kapa hou ʻia ʻo Waiola i ka makahiki ʻumikumamāiwa kanalimakumamākolu ma hope o ka hoʻolaʻa hou ʻana. He hale pule waiwai loa nō ia ma muli o kona kūkulu ʻia ʻana e nā mikionali mua ma Hawaiʻi a me ko lākou mālama ʻana i nā mea waiwai. No nā mikonali, ʻo kēia kūkulu ʻia ʻana o ia hale pule, he mea nui ia no ka hoʻolaha ʻana i ko lākou manaʻo a puni ʻo Hawaiʻi. Wahi a Mike Smola, ke alakaʻi hōʻikeʻike ma Hawaiian Mission Homes, ka waihona pili loa i ka hale pule ʻo Waiola, ua pau nō kekahi mau mea waiwai loa i ke ahi. He mau kiʻi pena a he mau kiʻi i kahakiʻi ʻia e Edward Bailey, kekahi o nā mikionali mua loa. Eia hou hoʻi, ua pau nā puke hoʻomanaʻo a me nā leka a Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward, a me nā kuamoʻo ʻōlelo kahiko o ka hale pule. He mau palapala waiwai loa nō ia no ka hoʻopaʻa ʻana i ka mōʻaukala o ua hale pule nei a me nā kuleana a me ka manaʻo o nā mikionali o ia manawa. He hōʻike hoʻi kēia no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i nā waihona ʻē aʻe, kahi e mālama ʻia ai nā mea waiwai o ka mōʻaukala Hawaiʻi a me nā mea koehana. ʻO nā aliʻi i kākoʻo nui i kēia haʻawina a nā Kalikiano, e laʻa ʻo Keōpūolani, Kaumualiʻi, Kauikeaouli, a me Nāhiʻenaʻena, ua kau ʻia ko lākou mau kino kupapaʻu ma laila. Ua pau nō ko lākou mau kia hoʻomanaʻo i ke ahi. Auwē! Nui ke aloha. ʻOiai, he kaumaha nui ka nalo ʻana o ia hale pule, ua piʻi aʻe nō ka ʻonipaʻa mau ʻana o nā limahana ma laila. I nā wā mua i pilikia ai ua hale pule nei, hoʻomau nō lākou i ke kūkulu hou ʻana, a pēlā ana paha i kēia manawa. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe aloha i kēia lāhui, e kōkua mai ʻoukou. Inā ua pā kou naʻau a makemake ʻoe e kōkua i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola, e kaomi i kēia loulou: https://www.waiolachurch.org/page/give . Ma laila nō e lū aku ai i ke kālā i mea e kākoʻo ai i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola. © Kailana Keen 2023 #kuikalono #aina #moolelokahiko ko mua ko hope

< hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna Kahanu Giron 30 Ianuali 2022 I kēlā pukana aku nei, ua kākau au e pili ana i ka like o koʻu poʻe kūpunawahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. A ua hoʻomaka iki ʻia ke kūkākūkā e pili ana i koʻu kupunahine ʻo Loraine. I kēia pukana nei, e wehewehe au i ka like o koʻu kupunahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka like o koʻu kupunahine ʻo Kūlia a me ke kupunahine ʻo Kamaunuaniho i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. A e wehewehe au i ka waiwai o nā kūpuna, he pūnāwai hoʻi lākou, he pūnāwai no ke aloha, ka mana, a me ka ʻike, a na kākou e hoʻohanohano a e mālama i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hāʻawi mai ai. He pūnāwai koʻu kupunawahine no ke aloha a me ke alakaʻi. ʻO Loraine kona inoa. Ua hoʻolako ʻo ia i nā mea e pono ai kāna mau moʻopuna. I ke kūlana ʻohana, aia koʻu kupunahine i ke kūlana kiʻekiʻe loa, me he lā, ʻo ia ke poʻo o ka ʻohana. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Keaomelemele. I ia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o Keaomelemele. ʻO Moʻoinanea nō kai hoʻolako i nā mea e pono ai kona ʻohana. I ʻōʻili mai kahi pilikia, na Moʻoinanea no e kōkua ā pau ia pilikia, pēlā e ola ai ka ʻohana. I ka makemake ʻia ʻana o kekahi mau mea, ʻo Moʻoinanea nō kai nīnau ʻia. Penei aʻe: He moʻopuna ʻo Paliuli na Moʻoinanea, a i ka wā i haʻalele ai kāna kāne iā ia no Poliʻahu, ua ʻike ʻo Keaomelemele i kēia a ua makemake e kōkua i kona kaikuaʻana. No laila, noi akula ʻo ia iā Moʻoinanea i ka hoʻokuʻu ʻana iā ia e hele mai i Hawaiʻi nei, a ua ʻae, me ka hāʻawi ʻana o Moʻoinanea i kona mana iā Keaomelemele i hiki ai iā ia ke huli aku i ke kāne a ke kaikuaʻana i uka lilo o Maunakea. I kekahi māhele aʻe o kēia moʻolelo, makemake nā keiki i ka paʻa male. Maopopo ke kūlana o Moʻoinanea, a no ia kumu i noi aku ai nā keiki iā ia i ka ʻāpono ʻana mai i ka male paʻa, a ʻo kona ʻae akula nō ia. ʻO ke kupunahine nō ka pūnāwai o ka ʻike e pono ai ka ʻohana, a e hoʻopau ai i nā pilikia i kupu maila. ʻO ko kākou kuleana, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā kūpunahine a me nā ʻike i hāʻawi ʻia mai. I koʻu hānai ʻia ʻana, he mea nui ke mele i koʻu ʻohana. He mea pono ke mele i ko mākou manaʻo. ʻO koʻu kupunahine, ma ka ʻaoʻao o koʻu pāpā, ʻo ia ka mea hoʻokani pila. I koʻu wā makua, ʻaʻole i hīmeni pinepine koʻu kupunahine. Akā i koʻu wā kamaliʻi, ua hoʻokani ʻo ia i ka ʻukulele a hīmeni mai nō hoʻi. Ua hoʻokani ʻo ia i nā mele ʻo Tūtū E, My Hawaiian Souvenirs, a me Chantilly Lace. I kāna mele ʻana, ua loli paha ke ʻano o ka lumi, hele ā mālie. Ua nanea nā pepeiao i ka leo o kuʻu kupunahine. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. I ia moʻolelo, ʻo kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho kai kōkua iā Kamapuaʻa. I ka hāpai ʻia ʻana o kona leo oli, kau ihola ka mana ma luna o ka moʻopuna. I ka hānau ʻia ʻana o Kamapuaʻa, oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ʻo ka huʻe aʻela nō ia o nā kinolau ona, a pēlā i hāʻawi ʻia ai ʻo Kamapuaʻa i kona ʻano ikaika lua ʻole e Kamaunuaniho. I kekahi māhele aʻe o ia moʻolelo, kolohe nō ʻo Kamapuaʻa. ʻAi ihola ʻo ia i nā moa i hoʻokapu ʻia no ke aliʻi, no Olopana. Kauoha ʻo Olopana i kāna poʻe e hopu i ka puaʻa. A hoʻopaʻa ka poʻe iā Kamapuaʻa i ka ʻauamo. Hopohopo loa ke kaikuaʻana o Kamapuaʻa, akā oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa. Ua hoʻomana ʻia ʻo Kamapuaʻa a haki nō ka ʻaha i paʻa ai ʻo ia! Pakele nō ʻo Kamapuaʻa! I kekahi māhele aʻe, huhū ʻo Olopana a no ia kumu ʻo ke kaua ʻana me Kamapuaʻa kai makemake ʻia. Hopu hou ʻia ʻo ia a hou ʻia. Make kēia puaʻa. Kahe ke koko. Akā kāhea ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ola hou ʻo ia! Hoʻāla ʻia ua puaʻa nei. Hoʻopau ʻo ia i nā kānaka a ʻOlopana. “Ua hū ka puaʻa e–.” Eo iā Kamapuaʻa. Ma muli o ke kāhea ʻana, ke oli ʻana o Kamaunuaniho i kāna puaʻa liʻiliʻi, hoʻomana ʻia ʻo ua puaʻa nei a eo iā ia nā pilikia. He pūnāwai ko māua mau kūpunahine no ke mele a ma o ke mele ʻana, hoʻomana ʻia nā moʻopuna. No kākou ke kuleana e mālama ai i ko kākou poʻe kūpunahine a me nā leo o lākou e hoʻoikaika ana iā kākou. E ka mea heluhelu, he pūnāwai nā kūpunahine no ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō nā kūpuna ā pau. He pūnāwai nō hoʻi. He kuleana ko kākou ʻo ka mālama ʻana i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hoʻoili ai iā kākou. I ka mālama ʻana, e kahe mau ka wai a ola nā pulapula. ​© Kahanu Giron 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Lau o ʻOhiʻohikupua Makana Gomes 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou e nā muʻo o ʻOhiʻohikupua i noke mau i ka maiau o ka hana, mai kānalua o honi nā kōkala iā ʻoe a palalauhala hoʻi! Eia nō ka leo o kahi polohīnano ke wehewehe nei i ka waiwai o ia moʻolelo o ʻOhiʻohikupua no ka poʻe ulana lauhala. Ua ʻike maka nō kēia i ka nele ʻole o kekahi mau hui i ka moʻolelo o ka pūhala mua loa i hiki mai i Hawaiʻi nei, ka mea hoʻi i kiola ʻia e Pele mai ke kai mai a i Kohala kahi i ulu mua ai ka pūhala ma Hawaiʻi. ʻO ʻOhiʻohikupua, he kāne, he akua Hawaiʻi ia no ka poʻe ulana lauhala, e like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna. ʻO Lauhuki ka lua o ke akua o ka ulana lauhala, he wahine. ʻOiai he akua kāne ʻo ʻOhiʻohikupua, pili kāna māhele ʻo ka hana hoʻomākaukau ʻana i ke ʻano o ke kāne — i ka ʻohi ʻana, ke ʻoki ʻana i ke poʻo a me ka huelo, ke kīhae ʻana i nā kōkala, a me ka hoʻopalupalu ʻana i nā lāu. He mau hana kēia i kū i ke ʻano o ke kāne. ʻO ka māhele o ka ulana ʻana, ʻo Lauhuki ke akua wahine pili i ia hana no ka mea kū i ke ʻano o ka wahine ka hoʻomaka ʻana i ka piko, a me ka huhuki mālie i nā mauʻu no ka hoʻonohonoho a me ka hoʻomoe pono ʻana i ka lau, i ʻole e puʻupuʻu mai ai ka ulana ʻana. I huhuki i ka mauʻu e ka lima ikaika o ke kāne, ʻo ka moku akula nō ia o ka lau. No laila, ʻike paha ʻoukou i ka pālua o ka hana ma ke ʻano kāne a me ke ʻano wahine, ua like me nā akua ʻo Kūʻulakai me Hinaʻuluʻōhiʻa. I ka ʻohi ʻana i nā lau maloʻo, ʻo ʻOhiʻohikupua ka mea e hoʻomana ʻia. Ua ʻike maka au i kahi mau poʻe e ʻohi wale ana i ka lauhala me ke noi ʻole a me ka mahalo ʻole hoʻi i nā lau o ʻOhiʻohikupua. ʻO ia paha ke kumu o ka honihoni ʻana o ka lau ʻOhiʻohikupua i ka lima a kulu mai ke koko. E mālama kākou iā ʻOhiʻohikupua i ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i kona mau poʻo i piha i nā lauhala popopo a mālama hoʻi ʻo ʻOhiʻohikupua iā kākou. E oʻu makamaka heluhelu, e nānā hou kāua i ka moʻokūʻauhau o ʻOhiʻohikupua me ka mōhalahala ʻana o kona pilina me Pele. Ua kamaʻāina kāua me ke kupua ʻo Kamapuaʻa, kaulana hoʻi i kona ʻano kolohe me ka ʻekuʻeku ʻana i ka honua ma ke ʻano he puaʻa. He kupua ʻo Kamapuaʻa, no laila, aia ʻo ia ma lalo o ka mamalu o Lono. Hakakā mau ʻo Pele lāua ʻo Kamapuaʻa ma muli o ko Kamapuaʻa hana kolohe mau aku iā ia. He mau manawa nō i hoʻāʻo ai ʻo Pele e hoʻomake iā Kamapuaʻa, akā, ʻo kona pakele akula nō ia. E like hoʻi me kēia kupua ʻo Kamapuaʻa, ʻo ua wahi ʻOhiʻohikupua nei kekahi i hoʻokae ʻia e Pele, a ʻo kona pakele akula nō ia. Kala loa ka hoʻohanohano ʻana iā ʻOhiʻohikupua a hiki mai i kēia au. Nāna nō i hoʻolako i ka poʻe ulana lauhala i nā pono no ka ulana moena ʻana, ʻoiai, ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, ʻaʻole i ulana ʻia nā pāpale lauhala e like hoʻi me ke ʻano o ka ulana piko e ʻike ʻia i kēia au. I ka wā kahiko, he poʻe ulana moena, ulana uluna, ulana peʻa, a ulana pēʻahi wale nō ka poʻe Hawaiʻi ma muli o ke ʻano o ka nohona i ia wā. E ka mea heluhelu, e pani koke ʻoe i kou mau maka hoʻoheno a hoʻomanaʻo ʻoe i ke ʻano o nā hale pili i ka wā kahiko a me ke ʻano huinahā o nā hale. ʻO ka hapanui o nā moena o ka wā kahiko, ulana ʻia no ka papahele o ka hale i mea a hōʻoluʻolu ai i ka nohona i loko o ka hale. He huinahā ke ʻano o ka hale, no laila, he huinahā ke ʻano o nā moena i ulana ʻia no loko o ka hale. Ua pili ke ʻano o nā mea i ulana ʻia i ke ʻano o ka nohona no ka mea he hana ko kēlā me kēia mea. ʻAʻole i ulana ʻia kekahi mea no ka hoʻonaninani wale ʻana nō i ka hale. Inā ulana ʻia kekahi moena maiau me nā mauʻu nāwele no ke aliʻi paha, a ulana pū ʻia nā maka hoʻoheno ma luna ona, he mea nani makamae ia akā, mau nō ka hana ma ke ʻano he moena no ka papahele a i ʻole hoʻohana ʻia i kapa moe, e laʻa hoʻi me nā moena pāwehe makaloa. Aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana i kona kuleana. I ka hiki ʻana mai o nā mikionali i ka makahiki 1860, mai pau kēia hana kamahaʻo a ka poʻe kūpuna i ka nalowale loa ma muli o nā ʻenehana hou i hiki mai ma ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 20. ʻO ke kumu ʻakahi, no nā kapa moe i lawe ʻia mai e ka haole, a lilo ia ʻo ia ke kapa i makemake nui ʻia. ʻAlua, ʻaʻole i hoʻomau ʻia ka ulana lauhala no ka nui o ka manawa e lilo i ka hana; ʻoi aku ka maʻalahi o ke kūʻai ʻana mai i kahi kapa moe. ʻO ka mea maʻalea a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia nō ke akamai i ka hoʻomau hana ma o ka hoʻomaka ʻana i ka ulana piko, i mea e holomua ai ka hana ma hope o ka hiki ʻana mai o nā mikionali me kā lākou paikini hou. ʻAʻole ia he hoʻololi maoli, ʻoiai ʻaʻole i haʻalele ʻia ka ʻike kumu o ka ulana lauhala; he hoʻonui ia ma ka hoʻokumu ʻana i māhele hou no kēia hana kuʻuna. He lāhui ʻoi loa ka Hawaiʻi i ka noʻeau, ʻaʻohe lāhui i like ai! Ua hoʻomaka ka poʻe kūpuna i ka ulana pāpale i ka ʻike ʻana i nā pāpale i pāpale ʻia maila e nā haole. Ua ʻano like nō ka hana unala ʻana i ka moena me ka ulana ʻana i ka pāpale akā ma muli o ka hoʻomau ʻana o ka hana ua ola ka loina unala lauhala ma ka ulana piko, a loaʻa maila ka pāpale piko a me ka moena piko. He minamina ke hoʻomanaʻo kēia polohīnano i ka maʻamau o ka hana ulana lauhala i ka wā kahiko no ka mea, he hana laha nō ia ma waena o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano laha i loko o ka ʻokoʻa o ka hana a me ka huaʻōlelo e wehewehe ai i ia hana — ʻaʻole nō i like i kēlā me kēia mokupuni. Inā pēlā, ʻo ke kaʻawale paha ke kumu. Ma Oʻahu, ʻōlelo ʻia "unala". Ma Maui, ʻōlelo ʻia "nala" a i ʻole "nalanala." Eia naʻe, ʻo ka hua ʻōlelo maʻamau i lohe mau ʻia, ʻo "ulana" ia, a no Hawaiʻi kēia huaʻōlelo. Lilo akula ka ʻōlelo "ulana" i hua ʻōlelo maʻamau no ka mea ʻo ka hapanui o nā loea i aʻo aku i ka ulana lauhala ʻana, no Kona, Hawaiʻi nō lākou, a ʻo ia ke kumu i lilo ai kēia hua ʻōlelo ʻo "ulana" i ʻōlelo laha loa mai nā loea ulana lauhala mai i hoʻopuka pinepine ʻia e lākou. ʻO Gladys Kukana Grace, no ʻŌlelo Moana Kona ʻo ia, a nāna no i aʻo aku i ka hapanui o nā kumu ulana lauhala i kēia au e laʻa ʻo Frank Masagatani a me Ipolani Vaughn. ʻO Ester Makuaʻole, no Kalaua Kona ʻo ia, a aʻo ʻo ia i nā kānaka he nui ma Kauaʻi, e laʻa ʻo ʻAnake Margaret Lovvet me ʻAnake Debbie Tuzon. ʻO Peter Park, no ʻOʻoma Kona mai ʻo ia, aʻo aku hoʻi ʻo ia i nā haumāna he nui ma ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ulana me ka lokomaikaʻi” ma Kona. He kaikunāne ʻo Park no Ester Makuaʻole. ʻO Minnie Kaʻawaloa, no Pāhoa Hilo mai ʻo ia. ʻO Josephine Fergestrum, no Kailua Kona mai ʻo ia, ua kaulana i kona hoʻokumu ʻana i ka pāpale piko ʻole e makemake nui ʻia e nā wāhine o kēia au. ʻO Maluʻihi Lee hoʻi, no Kalaoa Kona mai ʻo ia, a nāna nō i hoʻokumu i ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ka ulu lauhala o Kona.” ʻAʻole pau nā loea i ka helu ʻia ma ʻaneʻi, akā, ola nō ko lākou mau inoa! A ua ʻike ʻia, no Hawaiʻi mai nō ka hapanui o ua mau loea nei o ka ulana lauhala. Ua ʻike ʻia ka waiwai o ka hana unala ma o ka hoʻohana ʻana i nā hua ʻōlelo ʻokoʻa ma kēlā me kēia mokupuni a me ke ʻano hana ʻokoʻa no ka hāunu ʻana, ka hoʻomākaukau ʻana, nā kaila piko i ulana ʻia, a me ka ulana ʻokoʻa ʻana i nā hoʻoheno like. Pēia nō e ana ai i ke ola o ka hana noʻeau i ka waha a me nā lima o nā kānaka: aia nō i ka hoʻohana ʻia ʻana o nā hua ʻōlelo Hawaiʻi pili i nā māhele āpau o ka hana. No laila, e nānā kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i mea e hoʻomaopopo ai i ka mea nui o ka unala lauhala, ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā lako ma mua o ka unala ʻana. ʻO Pele ke akua nāna i hoʻolako i ka poʻe Hawaiʻi i ka lauhala i kona hele ʻana mai Kahiki mai i Hawaiʻi. Ua kupu ke kumu lauhala mai lalo mai o ke kai ma Kahiki, a puka aʻela ia i luna o ke kai a kū kilakila ihola ia me he ao ʻōpua lā ke nānā aku, a ulu aʻela ia a kiʻekiʻe loa. I ko Pele hele ʻana mai i Hawaiʻi nei, ua kāʻalo ʻo ia i kahi i ulu ai ke kumu hala. Paʻa ihola ia i ka ʻumiki ʻia e ke kōkala o ka lau o ua kumu nei. Hoʻāʻo ʻo Pele e hoʻohemo i nā kōkala ma luna ona; ʻaʻole naʻe i hemo. Ma hope iki, hiki mai kona kaikūnane ʻo Paʻao me ka ipu wai i piha i ke kai a ʻī akula ʻo Pele iā ia e kōkua. Pinana aʻe ʻo Paʻao ma luna o ke kumu pūhala, a ʻo ka nini ihola nō ia i ke kai. Ua mae ihola nā muʻo, a hoʻokuʻu ʻia aʻela ʻo Pele. Ma muli o ko Pele ukiuki, huhuki ia i ka muʻo, kiola ma kēlā wahi kēia wahi, a kau mai kekahi muʻo ma Hawaiʻi nei ma Kohala, ʻo ia nō ʻo ʻOhiʻohikupua. ʻO ia ke kumu pūhala mua i ulu ma Hawaiʻi nei, aia ma Kohala. He haʻawina ko kēia moʻolelo no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lauhala a me ka hoʻomaopopo ʻana iho i ka pilina o Pele i ka lauhala. ʻO Pele ke ahi, a i ka hoʻomākaukau ʻana i ka lau, ʻo ka pele ka mea e hoʻopalupalu i ka lauhala. Ma hope o ke kīhae kōkala ʻana, e ʻaiana ʻoe me ke kaomi ʻana ma luna o ka lauhala me ke kīkī pū i ka wai ma luna ona i ʻole e paʻapaʻaʻina ai ka lauhala. ʻO ka hōʻenaʻena o ka ʻaiana ka mea e puhemo ai nā kōkala ma nā lihilihi o ka lau ke pelu ʻia iho nā lihilihi i loko, a ma muli hoʻi o ko Pele hōʻenaʻena aku iā ʻOhiʻohikupua ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. He hea kēia i ka poʻe unala lauhala o kēia au e hoʻomaopopo leʻa ʻoukou i ka moʻokūʻauhau o ia hana noʻeau i ʻole e hapa mai ai ka ʻike ma ka unala ʻana. I mea aha ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua? I mea e hōʻike aku ai i ka pilina o nā akua Hawaiʻi, ʻo ka mole hoʻi o kā kākou hana. E nānā kākou i hope i mea e maopopo ai ko kākou pilina me ka unala lauhala i kēia au. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii #moolelokahiko ko mua ko hope

< hoʻi hope He Wahi Moolelo no Mikololou Kama Kaaikaula 1 Nowemapa 2020 I keia mau la, ke ikeia kekahi mano e holo ana ma kahakai, o ka hoolaha aku la no ia i na kanaka a pau me he la he mea ino ka mano. Aka aole pela ke ano o ka manao i ka wa mamua ma ka aina i kapaia o ke awalau o Puuloa. I ka wa kahiko, ua kauia he kapu ma luna o Puuloa, ua papaia, aole e nahu ka mano i ke kanaka. Ma ia wahi i noho alii ai kekahi mano, o ia ka mea nona ka olelo kaulana, “Alahula Puuloa, he alahele na Kaahupahau.” Nona hoi ke kuleana e hooholo ai i ua kanawai la, o Kaahupahau no kona inoa. Hoomaluia na kanaka e na mano a malamaia mai la no hoi na mano e na kanaka. Pela lakou e noho ana i ka wa kahiko. He wahi kipa nui ia o Puuloa e na mano malihini mai na moku puni like ole o nei pae aina, o ka ike maka ana aku ia Kaahupahau ka pahuhopu o ia kipa ana mai. I hoea mai ka mano malihini, o ka malama pono ia iho la no ia o ke kapu o ia aina e na mea kipa, o hoopaiia auanei ka malihini e na kamaaina. No laila e ka makamaka heluhelu, eia no kekahi moolelo e nanea ai ka maka i ka heluhelu. I ka manao o keia wahi mea kakau nei, he pono paha ka hai hou ana aku i nei moolelo i keia wa o kakou. Mai Maui mai a i Oahu nei i hiki mai ai kekahi mano malihini me ka manao e kipa aku ai ia Kaahupaahu. O Mikololou ka inoa o ua mano malihini la, a ono mau oia i ka papai ula o ka aina, oia hoi ke kanaka. Oiai ma Maui, aohe paha kapu nana e hoole i ka aiia ana o na kanaka, ua papaia keia ano hana ma ke awalau o Puuloa, no laila ua kaohiia iho ia ono o ka malihini. I kona hoea ana mai i ke awalau, halawai aku la oia me na alii o ia aina, o Komoawa ke kiai o ka nuku, o Kahiuka ka pukaua nui o ke awalau o Puuloa, o Honuiki ka pukaua kiai kino o ke aliiwahine, a o Kaahupahau no ke aliiwahine ma luna o lakou a pau. O ka lakou hana maamau, oia no ka holo ana iuka no ka auau wai. Aia a pau ka huakai auau wai, paina pu lakou a o ka awa a me ka niu haohao ka lakou mea ai. A pela no keia kipa ana mai o ua malihini la a po ke ao. I ka wa e hiamoe ana na mano kamaaina o nei wahi, ua holo malu aku ka malihini iuka e imi ai i papai nana e ai . O kona holo aku la no ia iuka a paa kana pio, pau i ka nahuia. A lawa kona makemake, hoi mai la no oia i kahi e moe ana na mano kamaaina. Aka, i kona wa e hoi ana, ikeia ua mano ino la e Kaahupahau, maopopo mai la i ia aliiwahine o Puuloa, aole i malamaia ke kapu o keia aina e ua wahi mano ino la. No laila, holo aku la o Kaahupahau iuka me ke kahea ana aku i na kanaka o ka aina, “E lakou nei, e ala.” Puoho ae la no na kanaka i ka loheia ana o ka leo o ke aliiwahine, o ka lakou akoakoa mai la no ia i mua ona e hoolohe ai i ka hoomau ana mai i kana olelo ana, “akahi no a ikeia ke ano ino o kela wahi mano malihini, no laila penei ka oukou hana, ia makou e huakai ana iuka o Waikele, o ka oukou hookuu iho la no ia i na upena he nui i mea e paa ai ke kahawai a hiki ole i ua mano ino la ke puka aku. I loa no iaia a paa, o ia no ka wa e kauo aku ai ia malihini i kahaone, o ka ho-a ae la no ia i ke ahi, a komo aku la i kona kino i ke ahi. Pela e make ai ua mano ino la.” I ka pau ana o ia olelo a ke aliiwahine, hoi mai la oia i kona wahi noho. A hele no hoi a wehewehe kaiao, makaukau ka hui mano e huakai auau iuka i ka wai punahele a ke aliiwahine, oia no o Waipahu. Aia no a hoea ka hui mano iuka, akoakoa mai la na kanaka o ka aina no ka hooko ana iho i ke kauoha a ke aliiwahine, o ka hookuu iho la no ia i na upena he nui a paa ke kahawai. Ma ka wai oluolu o Waipahu, ua hoolakoia ka awa he nui no Mikololou, o ka inu iho la no ia, a ooki mai la ka ona a ka awa iaia nei. Ma ia manawa, hoopuniia ka mano malihini e na kamaaina a oia no ka manawa i pane aku ai ke aliiwahine ia Mikololou, “Ai a mano aohe nana i kumu pali!” Me ia olelo a ke aliiwahine, poipu mai la na mano kamaaina i ua Mikololou la, o ko ia ala auhee aku la no ia i kai me ka wikiwiki a kui aku i na upena i hookuuia. Ua puka aku ia malihini i kela me keia upena a hiki i ka mea hope loa a paa iho la, aole i u, lele mai la na kanaka a kauo mai la no i ke kino o ua Mikololou la i kahaone. Ua hoaia oia i ke ahi a pau keia mano ino i ka puhi ahi ia. A hala he mau la hele mai la kekahi mau keiki me ka ilio i kahakai. I na keiki e auau ana, e eli iho ana ka ilio i ke one a loaa kekahi mea, lilo ia i mea paani na keia ilio nei ma ke one. I ka pau ana o ka auau ana o na keiki, kahea aku la kekahi i ka ilio, e hoi kakou! Hookuu wale ia iho la ia mea paani a ka ilio i ke kai a o kona hoi pu aku la no ia me na keiki. E ka makamaka heluhelu, o keia mea paani a ka ilio, oia no ke alelo o Mikololou i pau ole ia i ke ahi. I loa no a pulu ia alelo i ke kai, ola hou o Mikololou. Alaila, o kona hoi aku la no ia i kona aina ponoi i Maui e noho ai. Aole no i pau ka moolelo o Mikololou maanei, aka ua lawa paha keia no ka manawa. I keia wa weliweli i ka mai Corona, he mea nui na kanawai i kauia no ka hoemi ana i ua mai ahulau la i mea e palekana ai ka poe kupa o keia mau kaha. A oiai mau no ka noho kaawale ana o kakou poe kamaaina, ua weheia ka ipuka o Hawaii no ke kipa ana mai o na mea kipa mai na aina e, me ka manao e malamaia ana na kanawai e lakou. Aka aole paha pela ka lakou hana i na manawa a pau. No laila he aha la ka hoopai kupono no ua mau mea ino la e malama ole i na kanawai? Aole paha ka pepehi ana aku a make e like me ka hopena o Mikololou, aka e aho paha ke kipaku ana aku ia lakou mai keia aina nei, a o ka hoi aku la no ia i ko lakou aina ponoi. A e like me ke ola mau ana o ka moolelo o Mikololou ma o ka moolelo ana aku, i ka hoi ana aku o ia malihini i hoopaiia, e hoomaopopo aku i na mea kipa e ae, i makemake lakou e kipa mai i nei pae aina, pono no ka malamaia ana o na kanawai mai Corona o keia wa o pau koke auanei ka huakai makaikai. A pela no e palekana ai kakou poe kamaaina mai ka laha hou ana aku o ia mai. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

< hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Noah Ellis 15 ʻOkakopa 2021 ʻAuhea ʻoukou e oʻu mau makamaka, kuʻu mau kaikuaʻana, kuʻu mau kaikaina, a me kuʻu mau kaikuāhine o Hawaiʻi, mai ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe a hiki i kona welo ʻana i ka mole ʻolu o Lehua. E heluhelu mai i kaʻu haʻi hou ʻana i kahi moʻolelo kahiko mai Kauaʻi mai. He moʻolelo kēia me nā manaʻo nui e laʻa ka pilina ʻohana a me ke kūpaʻa ʻana. Ua haʻi ʻia mai kēia moʻolelo iaʻu e kaʻu kumu lāʻau lapaʻau ʻo Keoki Baclayon ma ke kula nui ʻo Hawaiʻi ma Mānoa. Ua hauʻoli loa au i kēia moʻolelo a makemake au e hōʻike aku iā ʻoukou. E heluhelu mai ʻoukou i kēia moʻolelo e pili ana i ka Pōhaku-O-Kāne. Ma mua loa o ka ʻike ʻana o nā kānaka iā Kauaʻi, aia kekahi ʻohana o nā pōhaku nui. ʻElua kaikunāne, hoʻokahi kaikuahine. Ua huakaʻi lākou mai Lono-nui-ākea no kā lākou ʻimi ʻana i wahi hou e noho ai. Ua kaʻa lākou i ka papakū o ka moana, e kipa ana i nā mokupuni a me nā moku hāpapa i ke kai ma mua o kā lākou hōʻea ʻana i ke kahakai ʻo Kēʻē ma Kauaʻi. I ka hoʻokokoke ʻana aku i ke kahakai, ua hōʻoluʻolu ʻia e ka wai o ke kahawai ʻo Limahuli. I kā lākou aea ʻana aʻe, ua ʻike ʻia, aia lākou ma ka ʻāpapapa i hoʻopuni ʻia e ka iʻa. Hauʻoli loa ka ʻohana i nā uluwehiwehi o ka ʻāina, ka moana, ka lani, a me nā ao. ʻO ʻOʻoʻaʻa, ke kaikuahine, ua hoʻopunihei ʻia ʻo ia e kēia wahi a hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I kāna lalala ʻana i ka lā mehana, ua hoʻomoe ʻia ʻo ia e ka ʻoē honehone o nā nalu, kāia loa ʻia ʻo ia i ka hiamoe. ʻO kēia ka hiki ʻana o ʻOʻoʻaʻa i Hāʻena. Makemake nā kaikunāne e piʻi i uka, no laila kakaʻa aku lāua i ke kahakai oneone. Ma hope iki iho, kū ke kaikaina, ʻo Pōhaku-loa, a e hoʻomaha ʻo ia i ka malu o nā kumu pūhala. Ma muli o kā Pōhaku-loa luana ʻana i nā lau nehe a me ka makani ʻoluʻolu, ua hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I loko nō o ke noi ʻana o kona kaikuaʻana e hoʻomau ʻo ia i ka mauna, ua hiamoe ʻo Pōhaku-loa. ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-loa i Hāʻena. Ua hoʻomau hoʻokahi ke kaikuaʻana, me ka manaʻo e piʻi i ka nuʻu o ka mauna. I kona hōʻea ʻana i ka pali, ʻaʻole lawa kona ikaika a me kona manaʻo paʻa. Ua hiolo ʻo ia. Ua hoʻāʻo ʻo ia e hōʻea i ka nuʻu, ʻaʻole ʻo ia i makemake e hāʻawipio. Ma hope mai, ua ʻike ke akua nui ʻo Kāne i kēia pōhaku koʻikoʻi a hele mai ʻo ia e hākilo. Nīnau maila ʻo ia i ka pōhaku, “No ke aha ʻoe e paio nei e piʻi i ka nuʻu?” Pane akula ka pōhaku, “No ka mea makemake au e noho i kahi e hiki ai iaʻu ke nānā i nā mea āpau ma lalo oʻu.” Ua kuhikuhi ʻo Kāne, he mea ʻole kahi noho a ke kaikuaʻana e koho ai, no ka mea, e hiamoe paha ʻo ia e like me kona kaikaina a me kona kaikuahine. Koi maila ke kaikuaʻana e noho makalahia ʻo ia. Ua manaʻo ʻo Kāne, ʻaʻole e hāʻawipio kēia pōhaku manaʻo paʻa, e hoʻomau ka pōhaku i ka piʻi a hāʻule a hiki i kona lilo ʻana i lepo. No laila, ua ʻaelike pū ʻo Kāne a me ka pōhaku. Hāpai ʻo Kāne i ke kaikuaʻana a kau iā ia i luna o ka pali kuahiwi. ʻO ka pōhaku hoʻi, ua hoʻohiki ʻo ia e noho a kiaʻi a hoʻomanaʻo i nā mea a pau ma lalo ona. A laila, ʻōlelo maila ʻo Kāne, “A hoʻi hou au, e haʻi mai iaʻu i ka mea āu i ʻike ai. I kāu mākaukau ʻana no ka hele ʻana, e palemo iho ana ka mokupuni ma lalo o ke kai a hāpai aʻe nā nalu iā ʻoe. A laila, e hoʻomaka hou ko ʻoukou huakaʻi me kou kaikaina a me kou kaikuahine. A hiki i kēlā manawa, e nānā a hoʻomanaʻo.” ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-O-Kāne i Hāʻena. Ke noho nei nā pōhaku ʻekolu i ko lākou mau wahi maha i kēia lā, akā, ua hoʻoneʻe ʻia ʻo ʻOʻoʻaʻa mai kona wahi maha e nā nalu nunui o kekahi ʻino. Ma loko o kēia moʻolelo, nui nā mea e lawe mai ai a aʻo. Eia kekahi: ʻO ka mea kūpono iā ʻoe, ʻaʻole paha e kūpono no nā mea ʻē aʻe. Hiki iā ʻoe ke hele hoʻokahi i kahi mamao, akā, me ke kōkua a ka poʻe ʻē aʻe, hoʻokahi ko kākou kau ʻana ma ka niʻo. Hōʻā ʻia ka ʻiʻini ma loko o ka poʻe ʻē aʻe ma muli o kou noke mau ʻana a me kou ʻiʻini e hoʻokō ai i kāu mau pahuhopu. ʻAkahi, ʻo ka mea kūpono no Pōhaku-O-Kāne, ʻaʻole kūpono ia no kona kaikaina a me kona kaikuahine. Makemake ke kaikuaʻana e noho i uka, akā makemake ʻo ʻOʻoʻaʻa lāua ʻo Pōhaku-loa e noho ma lalo. ʻAlua, ua hiki ʻo Pōhaku-O-Kāne i ka pali i kahi āna i makemake ai e noho, akā ʻaʻole hiki iā ia ke kū i ka niʻo. Ua ke kōkua a Kāne i piʻi i ka nuʻu o ka pali. ʻAkolu, ma muli o ke kūpaʻa a me ke konikoni o Pōhaku-O-Kāne e hiki ai i ka nuʻu, ua makemake ʻo Kāne e kōkua iā ia. E ka mea heluhelu, he aha kekahi mau mea āu i manaʻo ai he hoihoi a koʻikoʻi? Inā ʻo Pōhaku-O-Kāne ʻoe e koho paha e hoʻomau i kāu ala, a i ʻole, e hoʻi paha ʻoe e hoʻomaha me kou kaikaina a me ke kaikuahine? ​© Noah Ellis 2021 ko mua ko hope